Hasła

Uroczystości żałobne po śmierci aktora lub aktorki, swoim przebiegiem i charakterem wyrażające stosunek społeczeństwa do ludzi teatru.

Nieufność Kościoła wobec profesji aktorskiej objawiała się m.in. odmawianiem aktorom prawa do chrześcijańskiego pogrzebu. Molière, który zmarł nagle bez spowiedzi, miał być pochowany w niepoświęconej ziemi i tylko dzięki interwencji króla zezwolono na pochówek późnym wieczorem 21 lutego 1673. Nie zapobiegło to zebraniu się sporego grona żałobników.

W Polsce pogrzeby aktorskie miały charakter religijny (w obrządku katolickim lub protestanckim). Skromne pogrzeby aktorskie, z uproszczoną liturgią, zdarzały się najczęściej w środowisku wędrownych aktorów. Powodem nie była jednak wrogość otoczenia, lecz ubóstwo prowincjonalnych towarzystw i relatywnie wysokie koszty pochówku. Państwowe przepisy funeralne, odpowiadające rozwarstwieniu społeczeństwa, wyodrębniały kilka „klas” pogrzebów i odpowiedni dla nich ceremoniał. Zwykły „karawan nędzarzy” był zaprzężony w jednego konia i miał niewielką asystę kościelną – tak chciał być pochowany znany z ascetycznych obyczajów komik Ludwik Panczykowski (zm. 1871).

Najwystawniejszy karawan pogrzebowy ciągnęły dwie lub trzy pary koni, a poprzedzała go procesja kilkudziesięciu kapłanów, delegacje towarzystw, cechów i szkół. W ten sposób społeczność Warszawy, Krakowa i Lwowa żegnała swoich ulubieńców: Wiktorynę Bakałowiczową (1 listopada 1874), Jana Królikowskiego (14 września 1886), Alojzego Żółkowskiego (28 listopada 1889), Antoninę Hoffmann (18 czerwca 1897), Anielę Aszpergerową (30 stycznia 1902), Helenę Modrzejewską (17 lipca 1909).

Pogrzeby aktorskie przypominały dramat rytualny i spektakl w jednym. Po zabiegach wokół ciała (zdejmowanie maski pośmiertnej, fotografowanie, wystawianie trumny) następował kilkudniowy czas czuwania, wypełniony relacjami prasy na temat zmarłego. Sama uroczystość miała spektakularny charakter. Oprawę muzyczną zapewniały chór i orkiestra teatru, obecne były delegacje z innych miast i teatrów, a trumnę nieśli koledzy-aktorzy (Żółkowskiego odprowadzono w ten sposób od kościoła reformatów aż do samych Powązek). Kondukt zatrzymywał się na chwilę przed budynkiem teatru. Na trasie pogrzebu Żółkowskiego zamknięto sklepy i przygaszono latarnie. Liczbę warszawian idących za trumną szacowano na sto tysięcy. W pogrzebie Modrzejewskiej uczestniczyli m.in. weterani powstania styczniowego, a przemówienia Ludwika Solskiego, Ludwika Hellera i Józefa Kotarbińskiego drukowały dzienniki. Ostatnim akcentem pogrzebu aktora było… odarcie wieńców przez żądnych pamiątki uczestników.

Pogrzeby aktorskie w XIX w. były przejawem kultu aktora, fascynacji prywatnym życiem i człowieczeństwem artysty. Pozostawały przy tym manifestacją polskiej wspólnoty narodowej, której utrwaleniu służył w czasach zaborów teatr. Monumentalne, uteatralizowane uroczystości pogrzebowe artystów i osób publicznych były w ogóle częścią kultury dziewiętnastowiecznej Europy.

Idea głośnego pożegnania aktora – bohatera zbiorowej wyobraźni – utrzymała się także w XX w. (przykładem pogrzeb Stefana Jaracza 14 sierpnia 1945 w Warszawie albo pogrzeb Juliusza Osterwy 14 maja 1947 w Krakowie). Współcześnie pogrzeby wybitych aktorów wciąż są ważnymi wydarzeniami społecznymi, ale na ogół nie mają już tak spektakularnego i masowego charakteru.

Bibliografia

• Chomiński, Michał: Notaty do historii teatru w XIX wieku, Muzeum Teatralne w Warszawie sgn. D 642 III;
• Dziobek-Romański, Jacek: Prawo grzebalne w Galicji (1772-1918). Zarys problematyki, [w:] Budzyński, Zdzisław (red.): Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, Rzeszów 2003;
• Jarząbek-Wasyl, Dorota: Pogrzeb Proteusza, „Didaskalia” 2012, nr 107;
• Kotarbiński, Józef: Mowa przy zwłokach Alojzego Żółkowskiego, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1889, nr 322; „Kurier Warszawski” 1889, nr 327-329;
• Krogulski, Władysław: Notatki starego aktora, Kraków 2015;
• Montgredien, Georges: Życie prywatne Moliera, przeł. Izabela Rogozińska, Warszawa 1977;
• Wilski, Zbigniew: Aktor w społeczeństwie. Szkice o kondycji aktora w Polsce, Wrocław 1990;
• Zgon i pogrzeb ś.p. Alojzego Żółkowskiego, „Kłosy” 1889, nr 1275.