Hasła

Artysta plastyk projektujący scenografię i nadzorujący jej realizację. Do jego zadań należy zorganizowanie przestrzeni scenicznej (dekoracje), zaprojektowanie kostiumów, rekwizytów oraz wszystkich obiektów znajdujących się na scenie, czasami także oświetlenia.

W praktyce teatralnej zdarza się podział zadań między wyspecjalizowanych w różnych dziedzinach artystów, np. projektanta dekoracji, projektanta kostiumu (kostiumograf), reżysera światła. Zespół ten ściśle współpracuje ze sobą oraz z reżyserem, realizując ideowo-artystyczne założenia inscenizacji.

Za pierwszego scenografa uważa się Agatarchosa z Samos (V w. p.n.e.), malarza-perspektywistę znanego jako skenografos, który był inicjatorem i twórcą dekoracji do sztuk Ajschylosa, a także malarstwa teatralnego. W Polsce na przełomie XVIII i XIX w. Antoni Smuglewicz jako pierwszy projektował dekoracje i kostiumy do przedstawień w porozumieniu z reżyserem – Wojciechem Bogusławskim, który próbował wprowadzić zasadę, powszechnie obowiązującą dopiero w XX w., przygotowywania oprawy plastycznej do konkretnego dzieła z uwzględnieniem jego realiów historycznych, sytuacji scenicznych i nastroju. Zasady współpracy artystów omówił Bogusławski w liście otwartym do redaktora „Gazety Warszawskiej” w 1807, uważając, iż każdy antreprener powinien swojemu malarzowi wyłożyć, jakiej potrzebuje „ozdoby teatru”, ale całkowity układ tej myśli, „rys onej pierwotny, a nade wszystko najprzyjemniejsze w kolorach wystawienie” należy do scenografa. Bogusławski docenia rolę artysty-plastyka i stawia go niemal na równi z twórcą widowiska. Idee te zasadniczo nie były w XIX w. realizowane.

Powrócił do nich dopiero Stanisław Wyspiański i reformatorzy teatru w dwudziestoleciu międzywojennym: Leon Schiller, Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie, Władysław Daszewski i inni, tworząc podstawy współczesnej sztuki scenicznej. Główną zasadą współpracy artystów przygotowujących przedstawienie stała się nierozłączna i całkowita współzależność działań reżysera, plastyka i aktora. Całość obrazu scenicznego, zamknięta w ramach sceny, musiała być poddana rygorom kompozycji przestrzennej i kolorystycznej. Każdy szczegół dekoracji, kostium czy rekwizyt – projektowany w myśl ogólnej intencji inscenizacji, a jej styl – monumentalny, poetycki, komediowy, groteskowy czy bardziej realistyczny – wynikał z dokładnej analizy sztuki.

W okresie międzywojennym doceniono wkład scenografa w tworzenie dzieła scenicznego; po II wojnie światowej pojawił się nawet termin teatr narracji plastycznej. Scenograf jest artystą wszechstronnym, kompetentnym w dziedzinie sztuk plastycznych i architektury, a także w zakresie historii teatru i literatury. Wysokie wymagania stawiane scenografom znalazły odzwierciedlenie w programie ich kształcenia na Wydziale Reżyserii w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Tę tradycję kształcenia scenografów kontynuują do dzisiaj wyższe szkoły sztuk plastycznych i akademie sztuk pięknych.

Sukcesy polskich scenografów na arenie międzynarodowej, m.in. Władysława Daszewskiego i Jana Kosińskiego na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu (1937) i kolejnego pokolenia twórców po II wojnie światowej na II Biennale Sztuki w Paryżu (1961), Triennale Scenografii i Kostiumów w Nowym Sadzie (1966, 1969), Praskim Quadriennale Scenografii i Architektury Teatralnej (1967, 1971), m.in. Andrzeja Majewskiego, Zofii Wierchowicz, Józefa Szajny, Leokadii Serafinowicz, Jerzego Gurawskiego, złożyły się w ocenie krytyki światowej na fenomen nazwany „polską szkołą scenografii”. Obejmował on zjawisko poszerzania roli artystów-plastyków w tworzeniu przedstawień, w tym obejmowanie przez niektórych z nich pozycji reżyserów i twórców teatru autorskiego (np. Tadeusz Kantor, Szajna, Andrzej Wajda, Jerzy Grzegorzewski, Leszek Mądzik, Janusz Wiśniewski, Krystian Lupa). Tradycje polskiej scenografii kontynuują artyści współcześni, często pracujący w tandemie z wybranym reżyserem (np. Małgorzata Szcześniak – Krzysztof Warlikowski, Justyna Łagowska – Jan Klata, Robert Rumas – Michał Zadara).

Bibliografia

• Bablet, Denis: Rewolucje sceniczne XX wieku, przeł. Zenobiusz Strzelecki i Krystyna Mazur, Warszawa 1980;
• Enciclopedia dello Spettacolo, t. 8, Roma 1961 [hasło: Scenografia];
• Howard, Pamela: What is scenography?, New York 2009;
• Kosiński, Jan: Autonomia dyscypliny scenograficznej i jej tradycja, „Pamiętnik Teatralny” 1976, z. 3-4;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Antoni Smuglewicz – malarz teatralny, „Pamiętnik Teatralny” 1956, z. 2-3;
• Strzelecki, Zenobiusz: Polska plastyka teatralna, Warszawa 1963;
• Strzelecki, Zenobiusz: Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970;
• Witruwiusz: O architekturze ksiąg dziesięć, przeł. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 1999; 
  [Wersja angielska dzieła Witruwiusza jest dostępna online].