Hasła

Termin używany od początku XIX wieku aż do czasów współczesnych, określający teatr finansowany (częściowo lub w całości), nadzorowany (ekonomicznie i administracyjnie), a w niektórych przypadkach także ufundowany i wybudowany przez władze miejskie.

Do końca XVIII wieku najczęściej przedsiębiorca teatralny z własnych środków budował od podstaw lub dostosowywał do teatralnych potrzeb istniejący już gmach, w którym zamierzał dawać przedstawienia. W okresie tym antreprenerzy korzystali także z budynków ufundowanych przez króla (lub lokalnego możnowładcę, a czasem właściciela ujeżdżalni, zajazdu lub hotelu), dzierżawiąc gmach i – na mocy uzyskanego przywileju teatralnego – wystawiając na własny koszt spektakle.

Teatr miejski w XIX wieku

Sytuacja ta zmieniła się na początku XIX wieku, kiedy usytuowany w centrum miasta, dający regularne przedstawienia teatr stał się wyrazem aspiracji i potrzeb coraz liczniejszej, mieszczańsko-inteligenckiej publiczności. Pojawiły się wtedy różne formy miejskiego mecenatu, wspierające działalność zespołów teatralnych. Na przykład otwarty już w 1804 roku w Poznaniu niemiecki Teatr Miejski został wzniesiony ze środków przekazanych przez króla pruskiego, który – po zakończeniu budowy – podarował gmach miastu. Od tej pory władze miejskie łożyły środki na bieżące funkcjonowanie sceny i zatrudniały przedsiębiorców wraz z zespołami. Najczęstszym rozwiązaniem była jednak umowa, na mocy której antreprener, dzierżawiąc należący do miasta gmach, dzielił z władzami miejskimi bieżące koszty utrzymania sceny. W taki sposób funkcjonowały w różnych okresach XIX wieku sceny m. in. w Bydgoszczy, Łodzi i Krakowie.

W tym kontekście trzeba przypomnieć, iż z funduszy miejskich został wybudowany (w latach 1891–1893, wg projektu Jana Zawiejskiego) gmach Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Usytuowana na placu św. Ducha scena aż do 1909 roku nosiła nazwę Teatr Miejski. Pierwszym dyrektorem tego teatru został Tadeusz Pawlikowski, z którym krakowska Rada Miejska w lipcu 1893 roku podpisała kontrakt dzierżawny. Dokument określał w szczegółowy sposób prawa i obowiązki dyrektora korzystającego z własności miasta. W tym przypadku władze Krakowa „gwarantowały utrzymanie w dobrym stanie całości budynków, dostarczanie elektryczności i wody (oczywiście odpłatnie). Działająca z ramienia miasta komisja teatralna miała prawo ingerować w sprawy porządkowe, artystyczne i finansowe. W przypadku pierwszych dwóch była szalenie drobiazgowa, co w znacznym stopniu ograniczało samodzielność dyrektora; w sprawach finansowych zaś można dopatrywać się traktowania teatru jako jeszcze jednego przedsiębiorstwa miejskiego obliczonego na zysk, oczywiście dla gminy” [Michalik 1987: 54].

Teatr miejski w XX wieku

Na podobnych zasadach działały teatry miejskie w innych ośrodkach, także w XX wieku. Szczególną formą teatru miejskiego były „koncerny” łączące pod jednym zarządem kilka scen. Wyrazistym przykładem mogą być warszawskie Teatry Miejskie w latach 1919–1931. W ramach ich struktury stołeczne władze finansowały działalność kilku scen i zespołów, m.in. odbudowany po pożarze i otwarty 3 X 1924 roku Teatr Narodowy, Teatr Letni, a później także założony w 1928 Teatr Nowy. W latach 1929–1931 nastąpiło ekonomiczne i organizacyjne załamanie tej formy mecenatu miejskiego, ale próba ratowania finansów teatralnych dzięki tzw. administracji poręczającej prywatnego przedsiębiorcy Stefana Krzywoszewskiego zakończyła się całkowitym fiaskiem. Dopiero włączenie 1 października 1934 trzech miejskich scen dramatycznych (Narodowy, Nowy, Letni) do powołanego rok wcześniej z inicjatywy Arnolda Szyfmana Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej pozwoliło (wraz z prywatnym Teatrem Polskim i Małym) na utworzenie nowego „koncernu” z kapitałem państwowym, miejskim i prywatnym, co ustabilizowało sytuację do wybuchu wojny.

Teatr miejski współcześnie

Także współcześnie znacząca część publicznych teatrów w Polsce otrzymuje środki na działalność w formie rocznej dotacji przyznawanej przez władze samorządowe z budżetów miejskich. Subwencja ta zazwyczaj nie pokrywa wszystkich kosztów działalności (np. straty bilansowej lub pełnych kosztów produkcji przedstawień), lecz stanowi podstawę finansowej egzystencji teatralnej instytucji. W potocznym rozumieniu taki sposób finansowania wiąże się dziś z użyciem terminu „teatr miejski”.

W sezonie 2013/2014 działały w Polsce 72 teatry dotowane ze środków miejskich. Warto zauważyć, że w grupie tej nie ma scen operowych, które – ze względu na wysokie koszty bieżącej działalności – podlegają Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub samorządom wojewódzkim (tzw. „teatry marszałkowskie”). Na przykład w Krakowie status „teatru miejskiego” posiadało w 2014 roku siedem instytucji (Teatr Bagatela im. T. Boya-Żeleńskiego, Krakowski Teatr Variété, Teatr Ludowy, Teatr Groteska, Teatr Łaźnia Nowa, Teatr KTO, Balet Dworski „Cracovia Danza”). Wysokość dotacji wiąże się zazwyczaj z ustalanym przez miejskie władze samorządowe budżetem rocznym i kondycją finansową miasta. Kwoty przeznaczane na funkcjonujący w danym ośrodku teatr nie wynikają więc w prosty sposób z liczby prowadzonych scen oraz miejsc na widowni. Na przykład Bałtycki Teatr Dramatyczny im. Juliusza Słowackiego w Koszalinie, dysponujący trzema scenami (Duża Scena – 356 miejsc, Scena na Zapleczu – 110 miejsc, Scena Mała – 70 miejsc) w 2014 roku otrzymał dotację miejską w wysokości 3 225 000 złotych. Teatr Miejski im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy, wystawiający spektakle na dwóch scenach (Duża Scena – 324 miejsca, Mała Scena – 100 miejsc) dysponował w tym samym okresie dotacją 5 640 000 złotych.

Trzeba także przypomnieć, iż negatywną stroną takiej formy finansowania polskich teatrów po 1990 roku okazała się możliwość wywierania nacisków na dyrektorów scen przez miejskich urzędników i radnych, którzy m.in. przez fakt uchwalania wysokości dotacji próbowali wpłynąć na politykę repertuarową (m.in. w Poznaniu i Warszawie).

Teatr miejski definiowany formalnie ze względu na źródło finansowania i status organizatora wiąże się także z ideą szczególnych relacji instytucji artystycznej ze środowiskiem, w którym działa (teatr miejski – teatr miasta). Relacja ta, niegdyś oczywista, zwłaszcza w sytuacji, gdy w danym mieście istniał jeden teatr (Kraków, Poznań, Lwów, Wilno) obecnie uległa rozluźnieniu (np. zbudowany jako teatr miejski i wciąż postrzegany w ścisłym związku z Krakowem Teatr im. Słowackiego to instytucja podlegająca władzom wojewódzkim). „Miejskość” rozumiana jako idea zależna jest od programów artystycznych i społecznych dyrekcji i podlega wielorakim uwarunkowaniom, sprawiającym, że staje się często koncepcją problematyczną.

Bibliografia

• Michalik, Jan: Teatr krakowski w latach 1893–1918, [w:] Teatr polski w latach 1890–1918. Zabór austriacki i pruski, pod red. Tadeusza Siverta, Warszawa 1987, s. 48–55;
• Płoski, Paweł: Przemiany organizacyjne teatru w Polsce w latach 1989–2009, Warszawa 2009 (raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dostępny na stronie www.kongreskultury.pl);
• Trzeciak, Hanna: Ekonomika teatru, Warszawa 2011 [dostępne online];
• Teatr w Polsce. Dokumentacja sezonu 2013/2014, oprac. zespół – Agata Adamiecka-Sitek et al., Warszawa 2015.

Otwarcie Teatru Polskiego w Poznaniu, 21 VI 1875

Serial dokumentalny 250 lat teatru publicznego w Polsce. 
Odcinek 7: Otwarcie Teatru Polskiego w Poznaniu, 21 VI 1875