Hasła

Jeden z nurtów staropolskiego teatru szkolnego; określenie obejmujące działalność teatralną i widowiskową szkół jezuickich.

Powstałe w 1534 Towarzystwo Jezusowe dość szybko rozpoczęło tworzenie sieci kolegiów i akademii, w których różnego rodzaju widowiska (w tym spektakle teatralne) stanowiły narzędzie dydaktyczne i pedagogiczne. Dynamicznie rozwijający się zakon przybrał charakter – jak byśmy dziś powiedzieli – międzynarodowej korporacji, działającej w Europie, obu Amerykach i w Azji. W szkołach prowadzonych przez Towarzystwo Jezusowe organizowano spektakle mające uświetniać szkolne uroczystości, obchody świąteczne (szczególnie uroczystość Bożego Ciała) czy wizyty dostojnych gości. Autorami dramatów i inscenizatorami byli zakonnicy uczący w kolegiach, a aktorami uczniowie, mający przy tym okazję do ćwiczeń w retoryce i scenicznym ruchu. Jako że uczniami byli tylko mężczyźni, dość szybko zrezygnowano z wprowadzania do sztuk postaci kobiecych. Zasady funkcjonowania teatru jezuickiego regulował dokument Ratio studiorum.

Jezuickie sceny szkolne szybko przyswoiły sobie barokowe wynalazki teatralne, pozwalające wzbogacać przedstawienia o wymiar widowiskowy. Dzięki przenoszeniu zakonników do kolejnych ośrodków, wraz z nimi rozpowszechniał się repertuar. Teksty dramatyczne przepisywano do rękopiśmiennych kodeksów, część z nich ukazywała się także drukiem. Częstym zwyczajem było drukowanie programów zawierających informacje o spektaklu, a także o jego wykonawcach. Kres działalności teatrów jezuickich położyła kasata zakonu w 1773.

W 1564 kardynał Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów do Rzeczypospolitej. Informacje o pierwszym spektaklu teatru jezuickiego w Polsce pochodzą z 1566 (inscenizacja z okazji Bożego Ciała w Pułtusku). W XVII wieku w Rzeczypospolitej działało kilkadziesiąt kolegiów, które prowadziły także działalność teatralną. Ważnymi ośrodkami były: Braniewo, Pułtusk, Płock, Lwów, Wilno, Kalisz, Lublin, Sandomierz i Warszawa.

Tematyka spektakli najczęściej czerpana była z Pisma Świętego, żywotów świętych oraz historii starożytnej. Szczególnie chętnie wykorzystywano wątki starotestamentowe, które interpretowano jako prefiguracje zbawczych wydarzeń opisanych w Nowym Testamencie. Przedstawienia wystawiane we wnętrzach kolegiów odgrywano po łacinie, natomiast spektakle prezentowane na zewnątrz – po polsku.

W XVIII wieku pod wpływem reformy teatru w szkołach pijarskich zmiany wprowadzono również w teatrach jezuickich. Wiązały się one z działalnością najwybitniejszego dramatopisarza jezuickiego, Franciszka Bohomolca. Jego ulubionym gatunkiem była komedia. Inspiracje do swoich utworów znajdował w utworach m.in. Molière’a czy Carla Goldoniego. W późniejszym czasie Bohomolec tworzył również komedie dla Sceny Narodowej.

Bibliografia

• Dramaty eucharystyczne jezuitów. XVII wiek, oprac. Jan Okoń, Warszawa 1992;
• Kadulska Irena: Komedia w polskim teatrze jezuickim XVIII wieku, Wrocław 1993;
• Kruczyński Andrzej: W teatrach jezuickich, [w:] Lewański Julian, Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981;
• Mieszek Małgorzata: Intermedium polskie XVI–XVIII wieku. (Teatry szkolne), Kraków 2007;
• Mieszek Małgorzata: O kilku nieznanych intermediach staropolskich, „Pamiętnik Literacki” 2008 z. 3 [wersja cyfrowa]
• Okoń Jan: Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie w XVII wieku, Wrocław 1970;
• Okoń Jan: Na scenach jezuickich w dawnej Polsce. (Rodzimość i europejskość), Warszawa 2006;
• Poplatek Jan: Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Wrocław 1957;
• Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Gdańsk 1997.