Hasła

Teatr jest medium politycznym ze swojej natury – ingeruje w życie publiczne, wpływa na zachowania społeczne, wchodzi w relacje władzy. Pojęcie „teatr polityczny” zrodziło się jednak dopiero w XX wieku i choć jego definicja jest dziś stosunkowo szeroka, to można go uznać za zjawisko o charakterze historycznym czy też zjawisko odnawiające się w coraz to nowych odsłonach historycznych.

Relacje teatru i polityki w antyku, w teatrze szekspirowskim czy w wielu odmianach teatru dworskiego były złożone i niejednoznaczne. Teatr podejmował aktualne tematy polityczne bezpośrednio lub alegorycznie, reprezentował rację stanu i umacniał autorytet władzy lub napominał rządzących, pozostając zarazem od nich zależny. Do XX wieku jego zaangażowanie i oddziaływanie miało charakter polityczny w szerokim rozumieniu pojęcia polityczności. Nie tyle więc wikłał się w bezpośrednią walkę polityczną, ile kształtował debatę publiczną, edukował, wspierał przemiany obyczajowe i światopoglądowe, rozbudzał aspiracje narodowe czy klasowe. W tym sensie doskonałym przykładem teatru politycznego może być zarówno prapremiera Odprawy posłów greckich (1578), jak i Powrót posła (1791) czy Wesele (1901).

Teatr polityczny w węższym znaczeniu – rozumiany jako medium używane w walce politycznej, na rzecz jakiegoś stanowiska, ruchu, programu, akcji, kampanii czy partii – jest zjawiskiem o awangardowym rodowodzie. Wywodzi się z teatru epoki rewolucji bolszewickiej – „agit-prop” i z teatru niemieckiego lat dwudziestych. Na kształtowanie się jego koncepcji zasadniczy wpływ miały teorie Erwina Piscatora, a potem Bertolta Brechta. Nową odsłonę teatru politycznego przyniosły lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte dwudziestego wieku, kiedy w wielu krajach działały teatry polityczne o rozmaitej specyfice i powstawały spektakle o różnych strategiach oddziaływania politycznego. W nurt teatru politycznego wpisywały się więc teatry guerrilla, uliczne, studenckie, robotnicze, undergroundowe, feministyczne, queerowe, dokumentalne, teatry mniejszości etnicznych, teatr uciśnionych i szereg innych.

W polskiej tradycji teatru politycznego przed drugą wojną światową mieści się zarówno teatr Leona Schillera z nurtu Zeittheater (np. Cjankali 1930, Krzyczcie, Chiny 1932), jak i teatry robotnicze Antoniny Sokolicz i Witolda Wandurskiego czy żydowski Jung Teater Michała Weicherta.

Po wojnie za teatr polityczny uchodził Teatr Nowy w Łodzi pod kierownictwem Kazimierza Dejmka, szczerze zaangażowany w budowę nowego ładu politycznego i wprowadzanie na scenę socrealizmu (Brygada szlifierza Karhana, 1949), a potem boleśnie się z tego rozliczający (Ciemności kryją ziemię według Jerzego Andrzejewskiego 1957).

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych teatr studencki (Teatr 77, Teatr STU, Kalambur i inne) wpisał się zdecydowanie w nurt teatru politycznego – pozostając w kontrze do oficjalnej rzeczywistości. Najdłużej kontynuował tę tradycję Teatr Ósmego Dnia, w stanie wojennym występujący poza zasięgiem cenzury.

Teatr polityczny odrodził się współcześnie na polskich scenach jako jedna z form tak zwanego teatru krytycznego w pierwszych latach XXI wieku. Inspirowany był zarówno zjawiskami teatru niemieckiego (teatr Franka Castorfa, René Pollescha, Thomasa Ostermeiera), jak i brytyjskiego (verbatim, teatr dokumentalny, dramat in-yer-face). Podjął tematykę emancypacyjną, dyskusję o kwestiach tożsamościowych warunkowanych historycznie, krytykę społeczną i interwencję polityczną (np. Transfer! Jana Klaty, 2006 czy (A)pollonia Krzysztofa Warlikowskiego, 2009; Niech żyje wojna! Moniki Strzępki i Pawła Demirskiego, 2009). Najnowszemu teatrowi politycznemu towarzyszyła także refleksja teoretyczna. Pojawiły się nowe sposoby rozumienia polityczności teatru nie tyle jako teatru zaangażowanego, ile angażującego, a więc realnie oddziałującego na widza.

Bibliografia

• Brecht, Bertolt: Wartość mosiądzu, przekład zespołowy, Warszawa 1975;
• Hübner, Zygmunt: Polityka i teatr, wyd. 2, Warszawa 2009;
• Mościcki, Paweł: Polityka teatru. Eseje o sztuce angażującej, Warszawa 2008;
• Piscator, Erwin: Teatr polityczny, przeł. Roman Szydłowski, Warszawa 1983;
• „Polish Theatre Journal” nr 1/2015, dostęp online
• Sajewska, Dorota: Pod okupacją mediów, Warszawa 2012.