Hasła

Określenie odmiany przedstawień, stworzonej i rozwijanej przez Jerzego Grotowskiego i jego współpracowników, przede wszystkim Thomasa Richardsa; także nazwa własna występująca w tytułach kolejnych dzieł tego typu; kluczowy element i przykład Sztuki jako wehikułu; struktura performatywna stanowiąca dojrzałe i przebiegające poza kontekstem przedstawienia teatralnego rozwinięcie aktu całkowitego.

Nie jest nakierowana na widzów i przekazanie im określonych znaczeń („montaż w widzu”), ale na skuteczność wobec czyniących („montaż w sobie samym”). W tym sensie – jak wielokrotnie powtarzali Grotowski i Richards – Akcja nie jest spektaklem (choć może być oglądana), ale nie jest też rytuałem zamkniętym przed osobami nie należącymi do wspólnoty czyniących. Zgodnie z komentarzem Richardsa zasadniczym narzędziem oddziaływania na świadków jest mechanizm specyficznie rozumianej indukcji, czyli bezpośredniej reakcji psychofizycznej na proces przemiany, który zachodzi w przytomności oglądającego.

Pierwszą próbę Akcji stanowiła Main Action (Irvine, USA, 1986). Kolejne wersje powstawały w Workcenter of Jerzy Grotowski w Valicelle koło Pontedery od 1986 (Downstairs Action sfilmowana przez Mercedes Gregory w 1989). Nad dojrzałym wariantem tego dzieła, nazywanym po prostu Action, Grotowski pracował z Richardsem od 1994 do końca życia, przy czym już w 1995 odbyły się pierwsze prezentacje dla zaproszonych gości. Jesienią 1996 Action prezentowano w Brazylii, a następnie w innych krajach (w Polsce wiosną 1997), także po śmierci Grotowskiego (w Polsce latem 2004). Równolegle Richards z zespołem Workcenter pracował nad kolejnymi dziełami należącymi do tego gatunku (The Twin. Action in Creation). Kontynuacją tych poszukiwań jest Living Room, Akcja realizowana od 2009, prezentowana także w czasie wizyt Workcenter za granicą (w Polsce w grudniu 2010 i październiku 2013).

Bibliografia:

• Grotowski, Jerzy: Od zespołu teatralnego do sztuki jako wehikułu, przeł. Magda Złotowska, [w:] tegoż: Teksty zebrane, Warszawa 2012;
• Kolankiewicz, Leszek: Grotowski w poszukiwaniu esencji, [w:] tegoż: Wielki mały wóz, Gdańsk 2001;
• Kosiński, Dariusz: Akcja, [w:] tegoż: Polski teatr przemiany, Wrocław 2007;
• Richards, Thomas: Pracując z Grotowskim nad działaniami fizycznymi, przeł. Andrzej Wojtasik, Magda Złotowska, Kraków 2003;
• Richards, Thomas: Punkt graniczny przedstawienia, rozmawiała Lisa Wolford, przeł. Artur Przybysławski, konsultowała Magda Złotowska, przekład zredagował i do druku przygotował Grzegorz Ziółkowski, Wrocław 2004;
• Tyszka, Juliusz: Akcja, [w:] tegoż, Mistrzowie, Poznań 2006;
• Wolford, Lisa: „Akcja”. Początek, którego nie można opisać, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 1999, nr 29;
• Ziółkowski, Grzegorz: Guślarz i eremita. Jerzy Grotowski od wykładów rzymskich (1982) do wykładów paryskich (1997–1998), Wrocław 2007.