Hasła

Ruchoma zasłona opuszczana lub podnoszona i opuszczana (teatr rzymski, teatr włoski), rozsuwana (teatr niemiecki) lub podnoszona i rozsuwana jednocześnie ku górnym narożnikom portalu scenicznego (barokowy teatr francuski); oddziela scenę od widowni, zasłania scenę przed rozpoczęciem przedstawienia, sygnalizuje początek i koniec widowiska (kurtyna główna), lub poszczególnych jego części (kurtyna antraktowa lub tzw. manewrowa, niem. Aktvorhang, Zwischenvorhang; fr. rideau de maneuvre), służy także jako izolacja akustyczna.

W dawnej Polsce używano równolegle nazw: kortyna, zasłona, firanka, zapona, opona, gardina.

Kurtyny zaczęto stosować w teatrze rzymskim (aulaeum i siparium), na średniowiecznej scenie symultanicznej kurtynkami zasłaniano mansjony, kurtynki przesłaniały segmenty renesansowej sceny terencjuszowskiej, w teatrze elżbietańskim kurtynka tworzyła tylną „ścianę” sceny fartuchowej; znana jest też kurtyna podwójna, stosowana np. w siedemnastowiecznym warszawskim teatrze Władysława IV (pomarańczowa, pod nią biała, służące wywołaniu efektu zaskoczenia widzów obrazem scenicznym).

W XVIII w. i XIX w. kurtyny główne, które malowali wybitni artyści, stanowiły ważny element wystroju wnętrza teatru, np. kurtyny dla Teatru Miejskiego (potem im. Juliusza Słowackiego) w Krakowie (1893) i Teatru Miejskiego we Lwowie (1900) malował Henryk Siemiradzki; projekt kurtyny dla Teatru Miejskiego w Krakowie wykonał Stanisław Wyspiański.

Dzisiejszy teatr obywa się często bez kurtyny, ale wciąż jest ona znakiem teatru, podobnie jak maska. Funkcję umownej kurtyny może pełnić wygaszanie i zapalanie świateł, a także sygnalizacja dźwiękowa i cisza przed rozpoczęciem przedstawienia lub aktu.

Funkcję zapory przeciwpożarowej pełni metalowo-azbestowa, tzw. żelazna kurtyna (niem. eiserner Vorhang, fr. rideau de fer), po raz pierwszy zastosowana w Bonn w 1782; w polskich teatrach pojawiła się w XIX w. Współcześnie stosuje się systemy kurtyn przeciwpożarowych, np. łódzki Teatr Wielki ma cztery kurtyny stalowe oddzielające scenę od widowni i zaplecza teatru.

Bibliografia

• Brzozowski, Stefan: Oświetlenie, dźwięk, dekoracje: techniczny warsztat teatralny, Warszawa 1976;
• Cegieła, Anna: Polskie słownictwo teatralne 1765–1965, Wrocław 1992;
• Cegieła, Anna: Polski słownik terminologii i gwary teatralnej, Wrocław 1992;
• [Dmuszewski, Ludwik Adam i Żółkowski, Alojzy Fortunat]: Dykcjonarzyk teatralny. Z dodatkiem pieśni z najnowszych oper dawanych na Teatrze Narodowym warszawskim, Poznań 1808;
• Frankowska, Bożena: Encyklopedia teatru polskiego, Warszawa 2003;
• Glossary of the Theatre in English, French, Italian and German, compiled and arranged by Karin R. M. Band-Kuzmany, Amsterdam – London – New York 1969;
• Hansing, Friedrich; Unruh, Walter: Hilfsbuch der Bühnentechnik, Berlin 1942.