Hasła

Działalność związana z relacjonowaniem, opiniowaniem, interpretacją i oceną bieżącej twórczości teatralnej. Krytyka teatralna stanowi świadectwo uczestnictwa w zdarzeniu teatralnym i odbioru sztuki teatru podanym do publicznej wiadomości. Choć znane są różne formy krytyki, np. krytyka oralna – radiowa, telewizyjna, zwykło się ją sytuować w przestrzeni piśmiennictwa. Krytyka teatralna to przede wszystkim dział publicystyki kulturalnej, którego dominantą gatunkową jest recenzja, obok form publicystycznych, takich jak felieton, artykuł, esej, komentarz oraz form informacyjnych: wzmianka, notatka, sprawozdanie, reportaż, wywiad, sylwetka.

Elementy krytyki teatralnej zawierają także traktaty o teatrze i dramacie (np. Poetyka Arystotelesa), manifesty, przedmowy do dramatów, polemiki (spór o Cyda). Świadectwa krytycznego odbioru spektakli można znaleźć w utworach literackich: wierszach, dramatach (np. Żaby Arystofanesa, Improwizacja paryska Jeana Giraudoux), w listach, wspomnieniach, dziennikach oraz w tekstach użytkowych, np. w dokumentach cenzury. Współcześnie ważne miejsce w krytyce teatralnej zajmują publikacje internetowe, obok tradycyjnych form publicystycznych obejmujące także świadectwa i opinie umieszczane na blogach, portalach społecznościowych lub kanałach wideo. Jako wyspecjalizowana i profesjonalna działalność instytucjonalna krytyka teatralna ukształtowała się dopiero w dobie oświecenia wraz z pojawieniem się stałych teatrów publicznych oraz prasy, głównej trybuny i narzędzia oddziaływania. Do podstawowych zadań krytyki teatralnej jako instytucji należy: weryfikowanie aktualnej twórczości teatralnej pod kątem obowiązującej w danym czasie estetyki/estetyk, stopnia realizacji wyznaczonych teatrowi zadań, ich ocena oraz odczytywanie społecznego zapotrzebowania, kształtowanie świadomości teatralnej, modelowanie upodobań i gustu artystycznego, sterowanie recepcją teatralną, proponowanie różnych sposobów odczytania przedstawienia, czasem współkreowanie polityki teatralnej.

Pośrednicząc między teatrem a publicznością, krytyka teatralna może realizować różne funkcje: poznawczo-oceniającą, operacyjną, postulatywną, funkcję metakrytyczną, a dodatkowo – funkcję mitotwórczą i dokumentacyjną. Układ tych funkcji, ich współzależność i hierarchia są podstawą do wyodrębniania różnych modeli krytyki, np.: krytyki obiektywnej i subiektywnej (impresyjnej), krytyki fachowej (teatrologicznej) i dziennikarskiej, użytkowej, perswazyjnej, krytyki znawców, postrzegających spektakl jako element procesu rozwoju teatru lub krytyki profanów, zorientowanej na czas teraźniejszy.

Krytyka teatralna może być działalnością stałą, doraźną lub prowadzoną okresowo. Można rozpatrywać ją w kategoriach profesji (zawód krytyka teatralnego) lub w kontekście jednego z nurtów aktywności pisarskiej poszczególnych autorów. Stali recenzenci są kronikarzami teatru swoich czasów, najbardziej aktywnym i kompetentnym personelem instytucji krytyki teatralnej, który Jerzy Koenig podzielił według stopnia na: sprawozdawców (tajny, skryty, półjawny), recenzentów (gorliwy, dostojny, alarmowy, sztabsrecenzent), krytyków młodszych (podręczny, usługowy, etapowy) i krytyków starszych (kontrcsato, wicecsato, csato [od nazwiska Edwarda Csató, redaktora „Teatru” w latach 1952-1968]), zaś Anna Burzyńska, diagnozując status współczesnej krytyki teatralnej, według zapotrzebowania na: dziennikarza teatralnego, publicystę teatralnego, eseistę teatralnego i pisarza teatralnego.

Działalność krytycznoteatralna może osiągać status artystycznej twórczości jako „(…) próba poznania, scalenia, problematyzacji świata, spór o wartości i jak każda działalność literacka – wyraz osobowości piszącego” (Andrzej Wanat). Potwierdzają to edycje zbiorów recenzji, np.: Jana Lechonia, Kazimierza Wierzyńskiego, Antoniego Słonimskiego, Karola Irzykowskiego, Tadeusza Żeleńskiego-Boya, Konstantego Puzyny, Jana Kotta, Andrzeja Wanata, Marty Fik.

Krytyka teatralna pod presją rozwijającej się sztuki teatru, formułując własne jej rozumienie, staje się czasem rodzajem działalności naukowej. Ranga intelektualna wypowiedzi nadaje jej autorom status „diagnostyków”, rzeczoznawców, „pilotów nowych kierunków i prądów”, czyli ekspertów (Ostap Ortwin).

Przez lata zmieniała się pozycja krytyki teatralnej, uzależniona od instytucjonalnych form życia teatralnego, a szerzej, od modelu kultury. Jej rozwój w Europie wyznaczali twórcy tacy, jak: Richard Steele, Joseph Addison (Anglia), Gotthold Ephraim Lessing (Niemcy), Julien-Luis Geoffroy, Jules Janin, Jules Lemaître, Francisque Sarcey (Francja). W Polsce jej początek wiąże sie z powstaniem teatru publicznego i z działalnością „Towarzystwa Iksów” (1815–1819). Rozkwitowi krytyki teatralnej w XIX w. sprzyjał rozwój prasy, która udostępniała jej specjalne działy i ustanowiła „fotel recenzenta”, co przyczyniło się do wzrostu autorytetu krytyków formułujących i współtworzących zbiorową świadomość teatru. Krytyka teatralna stała się wówczas dziedziną społecznej ekspresji grupy przewodników opinii zbiorowej (Maurice Descotes). Na łamach ówczesnych polskich czasopism teatralnych i tygodników kulturalno-społecznych, także dzienników, o teatrze pisali m.in.: Maurycy Mochnacki, Antoni Lesznowski-syn, w latach późniejszych Józef Kenig, Władysław Bogusławski, Edward Lubowski, Kazimierz Zalewski, Feliks Koneczny, którzy oprócz analiz dramatów wiele uwagi poświęcali analizie gry aktorskiej. Krytyka teatralna nie tylko dostarczała opinii, umożliwiając nawet lekturę „spektaklu” w fotelu, ale przede wszystkim starała się wpływać na kształt teatru; większość recenzji ukazywała się w dziennikach i tygodnikach tuż po premierze.

Na przełomie wieków o krytykę teatralną, stawianą na równi z krytyką artystyczną, walczyli m.in. Stanisław Brzozowski i Ostap Ortwin. Osiągnięcie przez teatr statusu autonomicznej sztuki zrodziło konieczność oddzielenia krytyki teatralnej od krytyki literackiej, co sprzyjało formowaniu się krytyki fachowej, teatrologicznej, propagowanej w dwudziestoleciu przez Władysława Zawistowskiego, Tymona Terleckiego, Wiktora Brumera, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Karola Irzykowskiego, a w czasach późniejszych przez Edwarda Csató, Konstantego Puzynę. W XX w. pozycja krytyki uległa zachwianiu, nie przemawiała jak niegdyś jednym głosem, uległa zindywidualizowaniu (o teatrze pisali m.in. Skamandryci, np. J. Lechoń, Kazimierz Wierzyński, A. Słonimski) i zideologizowaniu (Stanisław Piasecki, Stanisław Pieńkowski). Upowszechniła się forma felietonu teatralnego, którego mistrzem stał się T. Żeleński-Boy. W okresie powojennym standardy krytyki teatralnej starali sie wyznaczać Jan Kott i K. Puzyna. Pokolenie powojenne reprezentowane m.in. przez Martę Fik, Elżbietę Wysińską, Józefa Kelerę, Jerzego Koeniga, A. Wanata, Zygmunta Grenia i Tadeusza Nyczka, w latach 90. XX w. zastąpili młodsi krytycy: Jacek Sieradzki, Janusz Majcherek, Grzegorz Niziołek, Małgorzata Dziewulska, Piotr Gruszczyński, Roman Pawłowski i Łukasz Drewniak. W kulturze współczesnej wraz z rozwojem nowych mediów dostarczających informacji o życiu teatralnym, rola krytyka jako moderatora kultury teatralnej zdecydowanie osłabła, zmienił się także jego status. Krytyka teatralna uprawiana jest głównie na łamach czasopism teatralnych, a jej nowe formy pojawiły się w Internecie.

Krytyka teatralna na gruncie teatrologii stała się ważnym przedmiotem badań, które w Polsce zainicjowali Jacek Lipiński i Tadeusz Sivert, a rozwijała Eleonora Udalska.

Organizacją zrzeszającą krytyków teatralnych na świecie jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Krytyków Teatralnych (AICT/IATC).

Bibliografia

• Fik, Marta: Czasopisma, krytyka teatralna, [w:] Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944-1979, Warszawa 1981;
• Gajda, Kazimierz: Metakrytyka teatralna 1918-1939, Kraków 1999;
• Gajda, Kazimierz: O krytyce teatralnej, Kraków 2003;
• Godlewska, Joanna; Węgrzyniak, Rafał: Krytyka teatralna, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. Marta Fik, Warszawa 2000;
• Kalemba-Kasprzak, Elżbieta: Teatr w gazecie. Społeczne role recenzji teatralnej. Przełom październikowy 1955-1957, Wrocław 1991;
• Kozłowska, Mirosława: „O polifonie głosów zbiorowych”. Wileńska krytyka teatralna 1906-1940, Szczecin 2003;
• Krytycy teatralni XX wieku. Postawy i światopoglądy, red. Eleonora Udalska, Wrocław 1992;
• Marczak-Oborski, Stanisław: Z zagadnień repertuaru i krytyki teatralnej, [w:] Teatr polski w latach 1918-1965, Warszawa 1985;
• Od tragedii do groteski. Szkice z dziejów pojęć i terminów krytycznoteatralnych, red. Eleonora Udalska Katowice 1988;
• Polska krytyka teatralna XIX wieku, red. Eleonora Udalska, Warszawa 1992;
• Polska krytyka teatralna lat 1944-1980. Zbliżenia, red. Eleonora Udalska, Katowice 1986;
• Przychodniak, Zbigniew: U progu romantyzmu. Przemiany warszawskiej krytyki teatralnej w latach 1815-1825, Wrocław 1991;
• Słownik polskich krytyków teatralnych, red. Eleonora Udalska, t.1, Warszawa 1994;
• Sobieraj, Tomasz: Polska krytyka i myśl teatralna w drugiej połowie XIX wieku. Studia i szkice, Kraków 2014;
• Szkice o krytyce teatralnej, red. Eleonora Udalska, Katowice 1981;
• Tytkowska, Anna: W kręgu piękna, prawdy i polityki. Krakowska krytyka teatralna w latach 1865-1885, Katowice 2000.