Hasła

Plastyczna kreacja świata przedstawionego w spektaklu teatralnym, obejmująca dekorację, kostiumy, rekwizyty, oświetlenie oraz całościowe ukształtowanie przestrzeni scenicznej, a niekiedy także teatralnej. Wszystko, co znajduje się na scenie, jest artystyczną całością zaprojektowaną przez scenografa. Scenografia realizuje koncepcję przedstawienia środkami wizualnymi, tworzy kontekst dla wszystkich działań scenicznych.

Termin scenografia pojawia się po raz pierwszy w traktacie Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięć, ale nie w związku z teatrem, lecz rysunkiem architektonicznym, który jest szkicem fasady oraz ścian bocznych budynku w ujęciu perspektywicznym. Kojarzy się z widokiem greckiej sceny, której fasada (łac. frons scenae) stanowiła stały element dekoracji.

W Europie przez długi czas o stronę plastyczną troszczyli się malarze teatralni. Scenografia jako odrębna sztuka rozpowszechniła się na początku XX w., a w Polsce w okresie międzywojennym, wskutek przemian dokonanych przez Wielką Reformę Teatru oraz z potrzeby odcięcia się od tradycji dziewiętnastowiecznych dekoratorów i malarstwa teatralnego.

Prekursorem polskiej reformy i pierwszym współczesnym scenografem, a zarazem inscenizatorem, był Stanisław Wyspiański. Z analizy jego projektów, szkiców, dramatów z obszernymi didaskaliami i Studium o „Hamlecie” Leon Schiller, Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie wysnuli następujące wnioski: inscenizacja podporządkowuje scenografię jednolitemu planowi widowiska, który sprawia, że każdy dramat ma własną logikę sceny, własny wyraz plastyczny, odrębną architektonikę i gamę barwną. Należy oddać atmosferę epoki poprzez nawiązanie do konwencji, z której wyrósł dramat, ale widzianej przez pryzmat współczesności, własnej kultury, nowoczesnego malarstwa. W 1912 spisali postulaty dotyczące m.in. nierozerwalnej jedności treści i formy, całkowitej współzależności działań reżysera, plastyka i aktora. Kostium – jako element scenografii współtworzący postać, oparty na wiedzy kostiumologicznej, powinien wypływać z fantazji plastyka, być elastyczną rzeźbą uwzględniającą ruch i gest aktora.

Schiller realizował te postulaty od początku lat dwudziestych XX w. wspólnie z Karolem Fryczem, Wincentym Drabikiem, Andrzejem Pronaszką, a nieco później także Władysławem Daszewskim. W ich inscenizacjach zerwano z opisowością, wyprowadzając z doświadczeń formizmu stylizację oddającą cechy stylu epoki przez eliminację nieistotnych szczegółów i wydobywanie jego znaczących właściwości. Miejsca akcji zaznaczano skrótowo, syntetycznie, umownie. Rozbicie formy i organizowanie jej na nowych prawach przyniosło w dekoracjach kompozycje ukazujące przekroje i wykroje wnętrz, zarysy fragmentów budowli. Była to metoda poszukiwania cech przedstawionego przedmiotu pod kątem treści istotnych dla danej interpretacji dramatu. Dekoracja architektoniczna budowała teren akcji. Zróżnicowanie płaszczyzn podłogi, podesty płaskie i o różnym stopniu nachylenia wprowadzane zwłaszcza przez Andrzeja Pronaszkę projektowały rytmizację ruchu. Oryginalne koncepcje scenografii przedstawiali też Feliks Krassowski (scena narastająca) i Iwo Gall (ITEATR).

Wypracowany przez reformatorów język plastyki scenicznej rozwijał się po II wojnie światowej, choć lata 1949–1956 przyniosły ograniczenie bogactwa form, ponowną dominację zalecanej przez władze realistycznej opisowości. Po 1956 „odwilż” umożliwiła powrót do osiągnięć scenografii międzywojennej. W teatrach działali współtwórcy Schillerowskiej reformy oraz ich uczniowie: Jan Kosiński, Teresa Roszkowska, Zenobiusz Strzelecki, Andrzej Stopka, Andrzej Sadowski, Ewa Starowieyska i inni. Scenografie określające lapidarnie czas i miejsce akcji oraz gatunek dramatyczny zaspokajały tęsknotę za skrótem i umownością. Wkrótce jednak osiągnięcia tej szkoły zostały przyćmione przez poszukiwania artystów awangardy, którzy wzbogacili język plastyki scenicznej o doświadczenia nowoczesnego malarstwa: surrealizmu, abstrakcji geometrycznej oraz lirycznej, zwłaszcza malarstwa materii i technik kolażu. W tym zakresie prekursorami byli: Tadeusz Kantor, Wojciech Krakowski, Józef Szajna. Wykorzystywano wartości wyrazowe autentycznych materiałów i przedmiotów oraz ich faktur, które pogłębiały interpretacje, budowały atmosferę dramatów, metaforyzowały sceniczny obraz. Najdobitniej zamanifestowali swój antynaturalistyczny bunt. Dołączyli do nich młodsi absolwenci krakowskiej ASP: Krystyna Zachwatowicz, Andrzej Majewski, Kazimierz Wiśniak, Krzysztof Pankiewicz oraz innych szkół, m.in. Zofia Wierchowicz, Adam Kilian. Ich scenografie nie oznaczały czasu i miejsca akcji. Wieloznaczne przestrzenie przede wszystkim interpretowały i uniwersalizowały dramat, budowały nastrój, aurę, sugerowały konflikty wewnętrzne. I tak np. w scenografiach do tragedii greckich czy sztuk, w których akcja  rozgrywała się w starożytności, nie wprowadzali odpowiedniej dla epoki architektury: kamiennych pałacowych podworców, kolumn i komnat. Tworzyli przestrzenie metaforyczne z wieloznacznych symboli. Wybrany symbol często powiększali – mógł jako malowany na horyzoncie albo forma przestrzenna zawisnąć nad sceną, albo stać na podłodze. Chętnie grali proporcjami, przeskalowaniami, różnymi materiałami, fakturami, kolorami – po malarsku budowali nastrój. Działali tak niezależnie od tego, czy pracowali nad dramatem klasycznym, romantycznym, psychologicznym, czy też groteską, operą lub baletem.

Projektując kostiumy nie z żurnali mody, ale  z wyobraźni tworzyli postać sceniczną. Odczłowieczali ją lub uczłowieczali, deformowali sylwetkę ludzkiego ciała, zaburzali proporcje lub ubierali aktorów w trykoty i szukali znaków – emblematów, rekwizytów symbolicznie  określających  postać, jej psychikę czy znaczenie. Często były to wymyślne, zwykle duże nakrycia głowy. Teatralne osiągnięcia naszych artystów-plastyków pod wieloma względami wyprzedzały zjawiska w teatrze światowym, co doprowadziło do pojawienia się fenomenu „polskiej szkoły scenografii”. Jej współtwórcami byli scenografowie o różnych indywidualnościach oraz reżyserzy z wykształceniem plastycznym, twórcy autorskiego teatru: Kantor, Szajna, Jerzy Grzegorzewski, Leszek Mądzik, Andrzej Wajda, Krystian Lupa, Janusz Wiśniewski, Jerzy Kalina, Andrzej Markowicz. Ich twórczość zdefiniowała scenografię jako równorzędną reżyserii poprzez współtworzenie przesłania spektaklu.    

Następne pokolenia scenografów, m.in. Jan Berdyszak, Jan Polewka, Jadwiga Mydlarska-Kowal, Jerzy Juk-Kowarski, Zofia de Ines, Joanna Braun, Paweł Dobrzycki, Barbara Hanicka, Agnieszka Zawadowska, Małgorzata Szczęśniak, Dorota Kołodyńska, Justyna Łagowska, Anita Burdzińska i in. rozwijają ujawnione poprzednio tendencje oraz korzystają z nowych zjawisk w plastyce.

W projektowaniu scenografii widać ciąg przekształceń: od konwencji malarskich przez architekturę po wpływ filmowej i telewizyjnej narracji wizualnej oraz możliwości wyrazowe sztuki multimediów XXI w.

Bibliografia

• Bablet, Denis: Rewolucje sceniczne XX wieku, przeł. Zenobiusz Strzelecki i Krystyna Mazur, Warszawa 1980;
• Enciclopedia dello spettacolo, t. 8, Roma 1961 [hasło: Scenografia];
• Howard, Pamela: What is scenography?, New York 2009;
• Kosiński, Jan: Autonomia dyscypliny scenograficznej i jej tradycja, „Pamiętnik Teatralny” 1976, z. 3–4;
• Polska plastyka teatralna – ostatnia dekada, red. Agnieszka Koecher-Hensel, Barbara Osterloff, Warszawa 1991;
• Pronaszko, Andrzej: Zapiski scenografa, Warszawa 1976;
• Schiller, Leon: Nowy teatr w Polsce: Stanisław Wyspiański, [w:] tegoż: Pisma, t. 1; Na progu nowego teatru 1908-1924, Warszawa 1978 [wersja cyfrowa];
• Strzelecki, Zenobiusz: Polska plastyka teatralna, t. 1–2, Warszawa 1963;
• Strzelecki, Zenobiusz: Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970;
• Witruwiusz: O architekturze ksiąg dziesięć, przeł. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 1999.