Hasła

Jedna z form sztuki współczesnej z pogranicza plastyki i sztuk widowiskowych, polegająca na prowokowaniu spontanicznych działań i sytuacji wywołanych lub w zarysach zaprojektowanych przez twórcę-reżysera zdarzenia. Nieuporządkowane logicznie elementy oraz niezaplanowany sposób gry są zorganizowane w pewną wydzieloną strukturę. Happening dopuszcza w szerokim zakresie ingerencję przypadku i spontaniczne zachowania zarówno wykonawców (organizatorów), jak i odbiorców, a także wywołanie szoku lub skandalu.

Powstaje jako wynik wspólnej pracy artystów różnych dziedzin, wykorzystuje elementy wszystkich sztuk, rozmaitych technik oraz realne otoczenie, w którym się odbywa. Cechuje go otwartość formalna. Happening służy zamazywaniu granic pomiędzy życiem a sztuką, przekraczaniu reguł zwykłego codziennego funkcjonowania ludzi i obiektów, aktywizowaniu widza. Publiczność ma wejść w sytuację, doświadczyć jej i stać się częścią akcji. Początkowo funkcjonujący jako niezależna forma sztuki, z czasem happening stał się narzędziem komunikacji społecznej lub wyrazem postawy politycznej.

Cechy happeningu nosiły wcześniej wystąpienia dadaistów i futurystów (zob. futuryzm), jednak dopiero neoawangarda usankcjonowała je w sztuce. Happening pojawia się jako ostatnie ogniwo ewolucji wiodącej od work in progress (działania ekspresjonistów abstrakcyjnych, action painting Jacksona Pollocka) przez assemblage i environment. Nazwa tej formy artystycznej pochodzi od akcji pt. 18 Happenings in 6 Parts (1959) zorganizowanej przez Allana Kaprowa w nowojorskiej Reuben Gallery. Na jej strukturę składały się niepowiązane ze sobą logicznie części zwane przedziałami lub zdarzeniami (events). Istotny wpływ na kształtowanie się amerykańskiego happeningu miał John Cage (4'33"); jego akcje łączyły w sobie elementy malarstwa, prezentacji filmów, muzyki, czytania tekstów itp. W ciągu następnych kilku lat podobne działania podejmowało wielu artystów amerykańskich i europejskich (Robert Rauschenberg, Georges Mathieu, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Wolf Vostell). Happening był jedną z podstawowych form działania międzynarodowego ruchu artystycznego Fluxus. Istotny wkład w rozwój tej formy wniosło ugrupowanie akcjonistów wiedeńskich. Jako narzędziem manifestowania haseł o charakterze społeczno-politycznym posługiwali się happeningiem amerykańscy Yippiesi (członkowie Youth International Party) oraz holenderscy Provos.

Początki happeningu w Polsce to działania „Teatru sensybilistów” (spektakl-akcja Sensybilism, czyli nie wolno robić z publiczności balona, Teatr Kameralny we Wrocławiu, 1957) i „Teatr katastrofistów” (1958) Kazimierza Głaza i Michała Jędrzejewskiego. Grany w wersji od 6 minut do 8 godzin utwór Bogusława Schaeffera na fortepian pt. Non-stop uważa się za najwcześniejszy polski happening muzyczny (1960). We Wrocławiu w latach 60. XX w. happeningi muzyczne realizowali: Andrzej Bień, Leszek Mickoś, Ryszard Waldemar Zamorski i in.

Happening został spopularyzowany w Polsce przez Tadeusza Kantora. Realizacje – 1965: Cricotage (Kraków, Galeria Foksal), Proszę się podpisać (Kraków, Krzysztofory), Linia podziału (Krakowskie Stowarzyszenie Historyków Sztuki); 1967: List (Kraków, Galeria Foksal), Panoramiczny happening morski (Łazy k. Osiek) składający się z czterech części: Koncert morski, Tratwa meduzy, Barbujaż erotyczny oraz Kultura agrarna na piasku (równolegle realizowana była akcja artystów i krytyków związanych z Galerią Foksal pt. Zatopienie); 1968: Lekcja anatomii wedle Rembrandta (Norymberga; później Kraków, Galeria Foksal, 1969; Paryż, Oslo, oba 1971). Ostatnim tego typu projektem Kantora był Hommage à Maria Jarema (1968).

W happeningach Kantora brał udział także Jerzy Bereś, autor akcji Przepowiednia I w Galerii Foksal w Warszawie (1968) i wielu innych działań o charakterze h. W Krakowie działali Jacek Stokłosa, Lesław i Wacław Janiccy jako „Druga Grupa” (m.in. Jod, Kwarc, Ixi). Podczas Sympozjum Złotego Grona w Zielonej Górze (1969) odbyła się akcja My nie śpimy (m.in. Mieczysław Dymny, Stanisław Szczepański, Tomasz Wawak oraz Anka Ptaszkowska, Zbigniew Gostomski, Wiesław Borowski i Krzysztof Niemczyk). Niemczyk zrealizował także happening: Hołd Wandzie, która nie chciała Niemca, Grupa Laookona, Żywy obraz oraz akcję Żywa rzeźba pod BWA na Plantach w Krakowie. Charakter happeningu miały także „pokazy synkretyczne” Borowskiego m.in. Ofiarowanie pieca (Puławy, 1966); jego VII Pokaz Synkretyczny – Zdjęcie kapelusza (Osieki, 1967) zwany był pierwszym polskim antyhappeningiem.

W latach 80. XX w. happeningi organizowała Pomarańczowa Alternatywa (lider ruchu Waldemar Maria Fydrych). Aktywiści PA działali przede wszystkim we Wrocławiu, a także w Warszawie, Lublinie, Łodzi (akcje: Zadymianie rynku, Precz z U-pałami, Dzień Milicjanta, Rewolucja krasnoludków). Happeningiem w akcjach o charakterze politycznym posługuje się Akcja Alternatywna „Naszość” z Poznania, kierowana przez Piotra „Lenina” Lisiewicza. Formę happeningu przybierają także manifestacje ekologiczne, feministyczne i in. Rodzajem współczesnego happeningu są akcje typu flash mob uprawiane w Polsce przez Warszawski Front Abstrakcyjny.

Bibliografia

• Fydrych, Waldemar Maria: Żywoty mężów pomarańczowych, Warszawa – Wrocław 2002;
• Henri, Adrian: Environments and Happenings, Londyn, 1974;
• Kantor, Tadeusz: Metamorfozy. Teksty o latach 1938-1974, wybór i oprac. Krzysztof Pleśniarowicz, Kraków 2000;
• Kirby, Michael: Happenings: An Illustrated Anthology, New York 1965;
• Ludwiński, Jerzy: Epoka błękitu, Kraków 2003;
• Pawłowski, Tadeusz: Happening, Warszawa 1988.