Hasła

W sensie etymologicznym działanie, które kształtuje się dopiero w czasie teraźniejszym wykonania; w sztuce: działanie spontaniczne, pod wpływem szczególnych sił, często określanych takimi terminami, jak „uniesienie”, „natchnienie”; w wielu ideologiach artystycznych uważana za szczególnie autentyczną formę kreacji, przeciwstawianą powtarzalności i rutynie. W swoich historycznych kształtach obserwowana na wszystkich obszarach sztuki, szczególnie w muzyce, literaturze, teatrze. Podlega silnym ograniczeniom formalnym i możliwa jest jedynie w ściśle wyznaczonych granicach, właściwych danemu gatunkowi. W skrajnych wypadkach podlega zapisowi. Szczególnie rozpowszechniona w okresie baroku i romantyzmu.

W historii teatru kojarzona przede wszystkim z tradycją komedii dell’arte, która w oparciu o posiadające walor mnemotechniczny stałe wytyczne dotyczące akcji i postaci rewitalizowała i poddawała weryfikacji repertuar klisz literackich i konwencji kulturowych.

Najsilniejszy związek ze znaczeniem etymologicznym improwizacja osiąga w praktykach artystycznych XX wieku. Jej renesans w latach 50. i 60. wiąże się z kładącymi nacisk na etykę spontaniczności ruchami kontrkulturowymi. Improwizacja stanowiła element przedsięwzięć parateatralnych z lat. 70. związanych z Teatrem Laboratorium, nastawionych na rekonfigurację więzi uczestnika z innymi ludźmi i przyrodą (Special Project, Czuwania, Przedsięwzięcie Góra, Drzewo ludzi). Na polu sztuk widowiskowych improwizacja najpełniej rozwija się w gatunkach wywodzących się z tańca nowoczesnego; jest gatunkowym wyróżnikiem praktyk tanecznych zwanych contact improvisation. Pozostając w genetycznym związku z tworzącym najbardziej wyrazisty dla kultury współczesnej model improwizacji jazzem, zakorzeniony w kontrkulturze nurt ten zachowuje wierność idei równościowej utopii społecznej. Koncentrując się na badaniu relacji ja–grupa prowadzi do ustanowienia estetyki relacji. W teatrze współczesnym improwizacja najczęściej stosowana jest jako element warsztatów i prób. Jako zjawisko samodzielne wyemancypowała się, dając początek takim gatunkom, jak stand-up comedy i tzw. teatr improwizowany.

W tradycji polskich przedstawień termin improwizacja wiązany jest z romantyzmem, nie tylko dlatego, że improwizacja w Dziadach Adama Mickiewicza, zwana „wielką”, jest jedną z najważniejszych partii dramatycznych polskiego teatru, ale też dlatego, że improwizacja poetycka stanowiła jedno z ważniejszych performatywnych wydarzeń artystycznych właściwych tej epoce. Improwizacja miała wtedy charakter ekstatyczno-transowy; improwizujący artysta stawał się medium, poprzez które dochodził do głosu jego geniusz.

W XX w. improwizacja była przedmiotem metodycznych eksploracji, najpierw w Reducie (każde wykonanie roli – choć dokładnie przygotowane – powinno być improwizacją, czyli nowym, silnym doświadczeniem), potem w teatrze Jerzego Grotowskiego, który wykorzystywał improwizację jako metodę twórczą w czasie prób i w procesie twórczym (zwł. Apocalypsis cum figuris, 1968-1969), ale wielokrotnie przestrzegał przed poleganiem na niej, domagając się precyzji. Metodę tworzenia przedstawienia na drodze improwizacji, które następnie są rozwijane, utrwalane i montowane przez reżysera, wykorzystuje dziś wiele teatrów nieposługujących się gotowymi tekstami dramatycznymi.

Bibliografia

• Improwizacja w muzyce baroku, red. Wojciech Zieliński, Bydgoszcz 2014;
• Na drodze do kultury czynnej. O działalności instytutu Grotowskiego Teatr Laboratorium w latach 1970–1977, oprac. Leszek Kolankiewicz, Wrocław 1978;
• Przyjdźcie, pokażemy Wam, co robimy. O improwizacji tańca, Łódź 2013;
• Barba, Eugenio; Savarese, Nicola: Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, przeł. Jarosław Fret i in., red. Leszek Kolankiewicz, Wrocław 2005;
• Eikels van, Kai: Die Kunst des Kollektiven. Performance zwischen Theater, Politik und Sozio-Ökonomie, Paderborn 2013;
• Dowgiałło, Zofia-Zych: Wykonawstwo i improwizacja. O roli elementu przypadku w muzyce, Warszawa 2007;
• Grotowski, Jerzy: Ćwiczenia, [w:] tenże, Teksty zebrane, Warszawa 2012;
• Henke, Robert: Performance and literature in the commedia dell’arte, Cambridge 2002;
• Olszewski, Wojciech: Sztuka improwizacji jazzowej, Wrocław 2012;
• Taviani, Ferdinando: La fleur et le guerrier. Les actrices de la commedia dell’arte, przeł. Eliane Deschamps-Pria, „Bouffonneris” 1986 nr 15/16.