Hasła

Popularny w XIX w. gatunek dramatyczno-teatralny zwany także dramatem czarodziejskim, krotochwilą czarodziejską, komediooperą czarodziejską, czarodziejskim melodramatem. Powstał w kręgu wiedeńskich teatrów podmiejskich (Leopoldstädter Theater, Theater in der Josefstadt, Theater an der Wien), a w Polsce był popularny od lat 30. do 50. XIX w., szczególnie w Galicji.

Nie posiadał ustabilizowanych wyznaczników literackich, był bowiem przede wszystkim gatunkiem scenicznym, projektującym spektakle atrakcji, to jest takich momentów widowiska, które działają agresywnie na widza, wywołując określone reakcje emocjonalne. Komedia czarodziejska wykorzystywała więc muzykę, śpiew, taniec, pantomimę oraz rozmaite popularne chwyty sceniczne: przebrania, teatr w teatrze, żywe obrazy; charakterystyczne było dla niej także występowanie postaci magicznych i fantastycznych.

Było to widowisko oparte na „maszyneryjnej”, uteatralizowanej cudowności barokowo-operowej proweniencji, sięgającej do baśni magicznej, alegorycznej i czarodziejskiej. Wykorzystując ten sztafaż, komedia czarodziejska przekazywała nauki moralne zgodne z ideologią biedermeieru (rezygnacja z czynów przekraczających przeciętne możliwości, odwołanie do aktualnych przekonań zbiorowości). Jako gatunek reprezentatywny dla biedermeieru, komedia czarodziejska łączyła alegorię i retorykę, moralizatorstwo i religijność bliską ludowym przekonaniom, fantastykę i historyzm w stylu gotyckim, sięgała po inspiracje do feerii dramatycznej, a przede wszystkim do hybrydycznej tradycji sztuki ludowej (Volksstück).

Najważniejszymi przedstawicielami wiedeńskiej k.cz. byli Ferdinand Raimund (Chłop milionowy, czyli Dziewczyna z świata czarownego, 1829) oraz Johann Nepomuk Nestroy (Gałganduch, czyli Hultajska trójka, 1833).

Komedia czarodziejska w Polsce

Komedia czarodziejska wywarła znaczący wpływ na polski teatr w okresie przedpowstaniowym – warszawska premiera Chłopa milionowego z dekoracjami i maszynami Antonia Sacchettiego (1830) uważana jest za początek stylu romantycznego na rodzimej scenie. Najważniejszym polskim twórcą komedii czarodziejskiej był Jan Nepomucen Kamiński (Twardowski na Krzemionkach czyli Złotomir i Lubwida, 1825; Książęta mazowieccy czyli Dolina czarów, 1824; Lwowianka królowa Golkondy czyli Finfa w obrotach, 1829; Diabeł w zalotach czyli Zaręczyny Beliala, 1853). Wśród polskich autorów komedii czarodziejskiej odnajdziemy też Jana Aśnikowskiego (Walka z duchem czyli Duchenka Twardowskiego, b.d.) oraz Konstantego Majeranowskiego (Studnia artezyjska czyli Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, 1848).

Bibliografia

• Krzeszowiak, Tadeusz: Theater an der Wien. Seine Technik und Geschichte 1801-2001, Wien 1999;
• Nowicka, Elżbieta: „Chłop milionowy” Ferdinanda Raimunda, bestseller teatralny w Polsce roku 1830, [w:] Zapomniane wielkości romantyzmu, red. Zofia Trojanowiczowa i Zbigniew Przychodniak, Poznań 1995;
• Nowicka, Elżbieta: Wiedeński teatr przedmieść, [w:] Teatr masowy – teatr dla mas, red. Małgorzata Leyko, Łódź 2011.