Osoby

GOT Jerzy (właściwa forma nazwiska Spiegel), ur. 9 marca 1923, Kraków – zm. 9 lutego 2004, Wiedeń.

Teatrolog, historyk teatru i dokumentalista, badacz przeszłości teatralnej Krakowa i Galicji; znawca cywilizacji greckiej; miłośnik afrykanistyki i ogrodnictwa (gdy z pasją pielęgnował swą „chałupę z przyległościami” w niewielkiej wiosce Mouriatada na Peloponezie). Autor i redaktor wielu opracowań poświęconych aktorom, reżyserom, dramatopisarstwu, dyrektorom teatrów. Orędownik i organizator pierwszego w Polsce uczelnianego ośrodka badań teatralnych przy krakowskiej polonistyce.

Z właściwą sobie pasją przygotowywał studia o wybitnych polskich aktorkach (Helena Modrzejewska, Antonina Hoffman) i aktorach (Ludwik Solski), o teatrze lwowskim, krakowskim, o Wyspiańskim czy na temat dziejów scenicznych polskiego Hamleta oraz funkcjonowania niemieckojęzycznych scen w Galicji. Prace te „były świadectwem fenomenalnej cierpliwości połączonej ze zmysłem badawczym nie mającym równego sobie” (Zbigniew Raszewski). Podobny styl uprawiania badań ujawnił się w fundamentalnej, choć zwięzłej rozprawce Barszcz w kulturze starożytnej Grecji, ostatnim opracowaniu krakowskiego uczonego. Natomiast z wielu prac monograficznych J.G. poświęconych teatrowi najwyżej ceniona jest książka Na wyspie Guaxary. Wojciech Bogusławski i teatr lwowski 1789-1799.

Naukę w krakowskim Gimnazjum im. Bartłomieja Nowodworskiego przerwała J.G. okupacja niemiecka. Kontynuował edukację na tajnych kompletach i jednocześnie pracował w fabryce chemiczno-farmaceutycznej. Po zakończeniu wojny zdał maturę przed komisją państwową i od 1946 do 1950 studiował na Wydziale Planowania Przemysłowego w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie. Zgodnie z uzyskanym wykształceniem (do 1954) pracował jako kierownik różnych działów ekonomicznych w przemyśle i budownictwie.

Debiutował artykułem W sprawie komedii Blizińskiego na scenie krakowskiej, ogłoszonym w dodatku „Od A do Z” (1953, nr 9), dołączanym do „Dziennika Polskiego”. Od 1955 ogłaszał artykuły na łamach „Pamiętnika Teatralnego” (począwszy od tekstu Tradycje realistyczne w twórczości Ludwika Solskiego). W latach 1957-1962 studiował zaocznie polonistykę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Od 1956 do 1967 był pracownikiem naukowym Instytutu Sztuki PAN i należał do komitetu redakcyjnego Słownika biograficznego teatru polskiego (1958-1973). Pracował też jako kustosz, a następnie kierownik działu teatralnego Muzeum Historycznego m. Krakowa (1961-1966). Od 1964 redagował „Afisz Teatralny”, pismo wydawane przez Stary Teatr przy okazji kolejnych premier i zamieszczał tu wiele artykułów z historii teatru i dziejów recepcji dramatu polskiego.

W 1965 doktoryzował się w Poznaniu (UAM) na podstawie pracy Teatr krakowski pod dyrekcją Adama Skorupki i Stanisława Koźmiana. Repertuar oraz edycji wyboru pism S. Koźmiana pt. Teatr (promotor: Zygmunt Szweykowski). Od 1967 pracował na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1971 został kierownikiem Zespołu Badań nad Historią Teatru Krakowskiego. W 1971 uzyskał habilitację na Uniwersytecie Wrocławskim na podstawie pracy Wojciech Bogusławski i teatr lwowski 1789-1799, co w karierze uczonego skutkowało i tym, że w tym samym roku na UJ otrzymał stanowisko docenta. W sezonie 1972/1973 wraz ze Zbigniewem Raszewskim współpracował z Teatrem im. J. Słowackiego w odtworzeniu prapremierowej inscenizacji Wesela Stanisława Wyspiańskiego.

Był kierownikiem Zakładu Teatru, Filmu i Telewizji w Instytucie Filologii Polskiej UJ i doprowadził tu (od października 1974) do uruchomienia i realizacji pierwszego programu uniwersyteckich, kierunkowych studiów teatrologicznych w Polsce. Utworzona przy filologii polskiej specjalność teatralna miała trzy specjalizacje: teatr, film i telewizję. W 1978 wyjechał do Wiednia i wiele lat współpracował z Österreichische Akademie der Wissenschaften (Austriacką Akademią Nauk), na której zamówienie przygotował obszerną monografię historii scen niemieckojęzycznych w Galicji (zwłaszcza w Krakowie i Lwowie). Dwukrotnie otrzymał nagrodę Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (1972, 1982), a w 1982 nagrodę Prezydenta Krakowa.

Oddanie badawczego talentu sprawom sztuki scenicznej zapewniło J.G. jedno z najważniejszych miejsc w dziejach polskiej teatrologii. Przez blisko ćwierć wieku dokumentował i badał działalność i twórczość wybitnych indywidualności polskiej sztuki teatralnej – od Wojciecha Bogusławskiego, przez Helenę Modrzejewską, Antoninę Hoffmann, Stanisława Koźmiana, Ludwika Solskiego po Stanisława Wyspiańskiego. Wiele uwagi poświęcał także dziejom scen w Galicji: zwłaszcza krakowskim i lwowskim. Badania z przełomu lat 60. i 70-tych dwudziestego wieku przynoszą dwie ważne książki J.G. Bezcenny, pieczołowicie opracowany Repertuar teatru w Krakowie. 1781-1843 oraz – przede wszystkim – Na wyspie Guaxary.

W tej drugiej autor dokonuje odkrywczych interpretacji sztuk z repertuaru głównej sceny Lwowa lat 1789-1799, ujawnia nieznane materiały, prezentuje interesujące analizy przedstawień i przekładów oraz podaje skrupulatne informacje repertuarowe. Nieobojętne są mu także zagadnienia genologiczne. Tom o teatrze lwowskim Bogusławskiego wprowadza też do badań zupełnie nowy element, który z obecnej perspektywy można by nazwać zainteresowaniem regionalizacją kultury, tj. jej prowincjonalną odmiennością wobec dominującej i wyznaczającej standardy artystyczne stolicy. (Badania nad historią regionalnych scen polskich rozwinęły się na większą skalę po wydaniu książki J.G.) Na wyspie Guaxary przybliża bowiem nienajlepiej znany okres działalności Bogusławskiego, a zwłaszcza „historię dziwnej symbiozy artystycznej polsko-niemieckiej, gdy pod dyrekcją polskiego aktora występowały dwa zespoły – polski i niemiecki” (Jerzy Timoszewicz). J.G. precyzyjnie i dociekliwie przejrzał dostępne dokumenty polskie i obce. Oprócz ośrodków krajowych, przeprowadził kwerendy biblioteczne w Wiedniu, Pradze i Budapeszcie. Wyniki poszukiwań były niebagatelne, ponieważ zupełnie dotąd niewykorzystanym źródłem wiadomości o teatrze lwowskim okazały się gazety niemieckie, wychodzące w Bratysławie i Brnie. M.in. na tej podstawie J.G. zrekonstruował dzieje zespołu, antrepryzy, gmachów, repertuaru i recepcji, zarówno w oczach krytyki, jak i aktywnej publiczności. Całość zamyka się w piętnastu rozdziałach przejrzystej narracji chronologicznej z glosami na marginesach, do której dołączony został obszerny aneks z cennymi kalendariami i repertuarami (również z lat wcześniejszych niż ostatnie dziesięciolecie XVIII wieku), wraz ze spisami zespołów i dokumentów. Ważne i ciekawe są także wiadomości dotyczące teatru niemieckiego we Lwowie. J.G. „wyszperał w archiwach wiedeńskich istne klejnoty c.k. biurokracji [znanej u nas raczej z czasów znacznie późniejszych]” (Jerzy Timoszewicz). Galicja zostaje w nich pokazana jako zabór aktywnie posługujący się prawdziwie surową cenzurą teatralną (np. oprócz standardowej kontroli tekstu, oceniano też próbę generalną i premierę, włącznie z reakcjami publiczności). Równocześnie ziemie zajęte przez Austriaków wyróżniają się najdalej posuniętym liberalizmem. Bogusławskiemu, na przykład, pozwolono grać po polsku, dopuszczono do opanowania przez niego dyrekcji teatru i podporządkowania zespołu niemieckiego. Na tej podstawie J.G. wysnuwa hipotezę związaną z (rzekomą tylko?, czasową?) proaustriacką postawą Bogusławskiego, co docelowo trudno rozstrzygnąć, skoro nie można ustalić, czy jego lojalistyczne posunięcia były szczere, czy jedynie taktyczne. Na pewno zaświadczają o znajomości dyplomacji i co ważniejsze – były skuteczne. J.G. na podstawie bogatych materiałów źródłowych, szczegółowo rozpoznał takie relacje jak: dwór cesarski – teatr polski, Bulla i jego zespół – Bogusławski, krytyka niemiecka – lwowskie przedstawienia. Wykonał pionierską pracę badawczą, prezentując lwowską dyrekcję Bogusławskiego na tle innych teatrów niemieckich, które przeżywały wówczas rozkwit (np. w Wiedniu czy Weimarze). Działalność obydwu scen – polskiej i niemieckiej – ocenia rzeczowo i obiektywnie, a wyniki porównania są pomyślne dla teatru polskiego we Lwowie, np. pod względem nowin w repertuarze i to takich jak (nie przymierzając) premiery Fletu zaczarowanego, Don Carlosa czy Makbeta. Książka jest nie tylko prezentacją teatru lwowskiego jako instytucji, ale także historią widowisk tam wystawianych oraz losów Bogusławskiego. Do biografii twórczej artysty praca J.G. wnosi śmiałą próbę interpretacji postawy politycznej autora Krakowiaków i Górali, co pozostaje w ścisłym związku z analizą przedstawień reżysera. Na uwagę zasługuje zwłaszcza rozdział poświęcony Hamletowi, w którym J. G. – oprócz ukazania roli Hamleta w wykonaniu Bogusławskiego na tle ówczesnych Hamletów niemieckich – dokonuje precyzyjnej analizy pierwszej polskiej wersji scenicznej dramatu Szekspira i tę skomplikowaną kwestię opatruje dodatkowo rysunkiem. Interpretuje także Spazmy modne jako lokalną, lwowską satyrę czy sugestywnie odczytuje dramę Izakhar, król Guaxary jako patriotyczną sztukę aluzyjną o rzezi Pragi i upadku Rzeczypospolitej. Największe uznanie budzi jednak „misterna konstrukcja wzniesiona przez J.G. wokół Krakowiaków i Górali”, w której badacz „dowodzi, że – w 1794 roku, na premierze, grano Krakowiaków w innym kształcie niż znany obecnie; [ponieważ] – wersja warszawska ujmowała konflikt Krakowiaków i Górali ostrzej i bez pojednawczej roli Bardosa i jego ‘machiny elektrycznej’; – [a] Bogusławski we Lwowie przerobił Krakowiaków i nadał im – ze względów politycznych – wymowę mniej rewolucyjną, bardziej pojednawczą, wskazując na pokojowe sposoby rozwiązywania konfliktów międzynarodowych” (Jerzy Timoszewicz). Tezy te wyznaczały nowy standard badawczy i stanowiły przekonującą polemikę wobec ustaleń zaproponowanych przez Zbigniewa Raszewskiego w książce z 1963 Staroświecczyzna i postęp czasu. (Spór historyków teatru rozstrzygnąć nieodwołalnie mógłby jedynie egzemplarz teatralny Krakowiaków i Górali z 1794, ale do tej pory nie udało się go odnaleźć.) Wyliczone zalety poznawczo-materiałowe i warsztatowe książki nie ukazałyby w pełni doniosłości naukowej opracowania, gdyby nie wspomnieć, że „możemy tu jeszcze przeczytać rzeczowy wykład z zakresu poetyki, w którym J.G. w sposób jasny przedstawił znaczenie stale mylonych (bo traktowanych ahistorycznie) takich określeń gatunków teatralnych, jak drama, melodrama, monodram” (Jerzy Timoszewicz).

Do innych istotnych działań badacza, które zasługują na przypomnienie należy przygotowanie w sezonie teatralnym 1972/1973 na scenie Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie – ze Zbigniewem Raszewskim – rekonstrukcji granego dawniej przedstawienia, które miało dać wyobrażenie o tym, co działo się na scenie, gdy wystawiano Wesele w 1901 roku. Przedsięwzięcie miało wydawnicze konsekwencje: powstała z tego opracowana przez J.G książka zatytułowana Stanisław Wyspiański, Wesele. Tekst i inscenizacja z roku 1901.

Wśród krakowskich badaczy panuje przekonanie wyrażone jednoznacznie przez Jana Michalika: „Nie ma żadnej wątpliwości: bez J.G. nie byłoby krakowskiej teatrologii. Jemu zawdzięcza ona swe powstanie, on skonstruował jej pierwszy program, on dobrał sobie współpracowników, stworzył pierwszy zespół, przez kilka lat nim kierował.” Wtórował tej opinii Jan Błoński: „Got uczył krakowskich studentów pilności szczegółu, nieznużonej dokładności, wyczucia stylu, wrażliwości na epokę, ba, na modę i obyczaj, w których pracuje teatralny mechanizm”. Metody pracy J.G. można prześledzić w wyborze jego szkiców Teatr i teatrologia, który w 1994 zestawił i przygotował do druku Emil Orzechowski.

Osobny akapit trzeba poświęcić Barszczowi w kulturze starożytnej Grecji. „Fakt, że przyczyniłem się do powstania tej rozprawy, jest moją największą zasługą naukową” – pisał w 1986 roku do J.G. wybitny teatrolog i (co wtedy było tajemnicą) nie mniej świetny pamiętnikarz Zbigniew Raszewski. Obu łączyła przyjaźń i niestrudzona praca nad dziejami polskiego teatru, rozprawa zaś o roli barszczu w kulturze starożytnej Grecji okazała się jednym z ostatnich wspólnych projektów, „zamówieniem”, które J.G. od przyjaciela przyjął i skutecznie zrealizował. Podniesiona przez Raszewskiego kwestia wyszła od spostrzeżenia, że według Plutarcha wróg teatru, Katon młodszy (dla drwiny) obdarował pewnego razu greckich aktorów warzywami, wśród których – i to na pierwszym miejscu – znalazły się buraki. Stąd powstało pytanie: czy starożytni Grecy mogli znać i jadać barszcz? J.G. potraktował zlecenie Raszewskiego z całkowitą powagą. „Chodziłem do bibliotek, przeglądałem różne źródła, tezaurusy, które mnie prowadziły do różnych pojęć i książek. To dość długo trwało, w końcu (...) napisałem rozprawkę, która rzeczywiście jest według źródeł nie do podważenia” – i z żalem konstatował, że w swoich ustaleniach na temat subtelnej kultury greckiej był zmuszony wykorzystywać zachowane znacznie lepiej źródła rzymskie. Esej zawiera następujące części: „Zakres i metoda badań”, „Źródła”, „Zagadnienie tekstów poetyckich wykorzystywanych w przekładach”, „Sformułowanie procesu badawczego”, „Problematyka zająca”, „W świecie buraka”, „Wnioski końcowe”. Usiana cytatami greckimi (z Homera i Arystofanesa) rozprawka umożliwia także obejrzenie ryciny, przedstawiającą przedmiot dociekań, pochodzący z podręcznika medycznego Dioskuridesa (I wiek n.e.). Kiedy J.G. nie potrafi zapanować nad (badawczymi) emocjami, wymykają mu się następujące stwierdzenia: „Jedyny obszerny zbiór greckich przepisów kulinarnych zachował się w prymitywnej rzymskiej przeróbce. Jak wiadomo, Rzymianie nie byli zdolni niczego – prócz dyscypliny i taktyki wojskowej, zasad prawa i gramatyki – samodzielnie wymyślić, całą swoją kulturę czerpali od innych narodów, przede wszystkim od Greków, obniżając ją oczywiście do dostępnego im poziomu”. W eseju trafiają się sensacje historyczne, gdy czytamy, że „wpływ buraka na dzieje Rzymu ilustruje przebieg oblężenia miasta Casilinum (...) przez Hannibala. Według zgodnych świadectw Strabona oraz Liwiusza, Hannibal odstąpił od oblężenia, gdy ujrzał, że mieszkańcy miasta posadzili na murach rozsady buraków, które niebawem miały im zapewnić dostatek żywności”. Publikacja pokazuje, z jaką pasją uczony podchodził do najbarwniejszych nawet zadań. Gdy tylko pozostawały w obszarze jego zainteresowań, skutkowało to całkowitym oddaniem w poszukiwaniach źródłowych.

Na oddzielne przywołanie zasługuje jeszcze część publikacji J.G. drukowana w języku niemieckim (zebrane do dwóch monografii scen niemieckojęzycznych w Galicji materiały opublikowane zostały w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia). Książki te były konsekwencją wcześniej podjętych zobowiązań i przyznanych J.G. przez Austriacką Akademię Nauk grantów badawczych. Autor wykorzystał w nich także drobiazgowe i wyczerpujące ustalenia, które uprzednio ogłosił w języku polskim.

Bibliografia

Teatralia

• Role Ludwika Solskiego. Zestawienia, Wrocław 1955;
• Antonina Hoffman i teatr krakowski jej czasów, Warszawa 1958;
• Helena Modrzejewska [współautor: Józef Szczublewski], Warszawa 1958;
• Teatr krakowski pod dyrekcją Adama Skorupki i Stanisława Koźmiana, 1865-1885. Repertuar, Wrocław 1962;
• Teatr krakowski pod dyrekcją Hilarego Meciszewskiego 1843-1845. Repertuar, recenzje, dokumenty, Wrocław 1967;
• Repertuar teatru w Krakowie. 1781-1843, Warszawa 1969 [maszynopis powielony];
• Na wyspie Guaxary. Wojciech Bogusławski i teatr lwowski 1789-1799, Kraków 1971;
• Repertuar teatru krakowskiego 1845-1865 [współautor: Emil Orzechowski], cz. I: Teatr polski, Warszawa 1974; cz. II: Teatr austriacki w Krakowie, Warszawa 1975;
• Dzieje teatru w Krakowie w latach 1781-1830, t. II, cz. 2: Pod berłem Habsburgów (1796-1809), s. 171-250, Kraków 1980; Dzieje teatru w Krakowie w latach 1781-1830, t. III, cz. 2: Teatr austriacki w Krakowie w latach 1853-1865, Kraków 1984;
• Das österreichische Theater in Krakau im 18. und 19. Jahrhundert, Wien 1984; Das österreichische Theater in Lemberg im 18. und 19. Jahrhundert: aus dem Theaterleben der Vielvölkermonarchie, Wien 1997;
• Barszcz w kulturze starożytnej Grecji, Kraków 2001.

Ważniejsze artykuły

• Tradycje realistyczne w twórczości Ludwika Solskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 1;
• Fotograficzna dokumentacja teatru w Polsce, „Pamiętnik Teatralny” 1960, z. 1;
• Negocjacje teatralne, „Pamiętnik Teatralny” 1962, z. 2 (o teatrze w Krakowie w latach 1842-1843);
• Polish actors in Shakespeare roles (1797-1939), [w:] Poland’s homage to Skakespeare, Warszawa 1965;
• Antreprener w kłopotach czyli Dwa teatry Wojciecha Bogusławskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1966, z. 1-4;
• Dramat popularny, [w:] Obraz literatury polskiej. Seria IV Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. 3, Warszawa 1969;
• Gwiazdorstwo i aktoromania w teatrze polskim w XIX wieku, „Pamiętnik Teatralny” 1970, z. 3;
• Między polską a Niemcami. Dawison we Lwowie, „Pamiętnik Teatralny” 1993, z. 1-2.

O teatrologii

• Studia teatrologiczne, „Dialog” 1973, nr 2;
• Jeszcze w sprawie wiedzy o teatrze, „Kultura” 1975, nr 9;
• Teatr i teatrologia, Kraków 1994.

Prace edytorskie i redakcyjne

• Helena Modrzejewska, Wspomnienia i wrażenia, [tekst przejrzeli J.G i J. Szczublewski], Kraków 1957;
• Stanisław Koźmian, Teatr, t. I-II, Kraków 1959;
• Wojciech Bogusławski, Aktorzy warszawscy. Szkice krytyczne, [J.G. – redakcja naukowa], Warszawa 1962;
• Korespondencja Heleny Modrzejewskiej i Karola Chłapowskiego, t. I, 1859-1880, t. II, 1881-1909 [z J. Szczublewskim], Warszawa 1965 [w t. I także Wstęp J.G. pt. Modrzejewska w świetle swojej korespondencji];
• Stanisław Wyspiański, Wesele. Tekst i inscenizacja z roku 1901, Warszawa 1977;
• Sto lat Starego Teatru w Krakowie. Praca zbiorowa dla uczczenia setnej rocznicy objęcia dyrekcji przez Adama Skorupkę i Stanisława Koźmiana, Kraków 1985.

Milan Lesiak