Osoby

FIK Marta (pełna forma nazwiska Fik-Augustyniak), ur. 9 maja 1937, Kraków – zm. 11 grudnia 1995, Warszawa.

Teatrolożka, krytyczka teatralna i publicystka. Zajmowała się także historią powojennej kultury polskiej. W pracy badawczej sprawy teatru rozważała zawsze w panoramie kontekstów społecznych. „Oglądała widowisko sceniczne tak, jakby miało widzom powiedzieć coś przede wszystkim o życiu pozateatralnym” (Tadeusz Nyczek). Była jedną z najważniejszych i najodważniejszych piórem krytyczek teatralnych powojennego teatru polskiego. „Wyróżniała się erudycją, uczciwością, niezależnością i bezkompromisowością sądów” (Dobrochna Ratajczakowa).

W latach 1954-1956 studentka polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie historii sztuki (1958-1962). Pracowała w Departamencie Wydawnictw Ministerstwa Kultury i Sztuki (1959-1963). Debiutowała recenzją powieści Colina Macinnesa Zupełnie początkujący, opublikowaną w „Nowych Książkach” (1961, nr 23). Z pismem tym współpracowała do 1968. W 1963 rozpoczęła studia doktoranckie w Instytucie Badań Literackich PAN i w 1967 uzyskała stopień na podstawie rozprawy Tak zwane dramaty mistyczne Słowackiego na scenach polskich na tle tradycji teatralnej, napisanej pod kierunkiem Stefana Żółkiewskiego.

W sezonie 1967/1968 była sekretarzem literackim Teatru Narodowego w Warszawie, a w latach 1967-1971 pracowała w redakcji teatraliów Państwowego Instytutu Wydawniczego.

Rozpoczęła wtedy intensywną działalność krytycznoteatralną. Drukowała artykuły i recenzje w „Tygodniku Kulturalnym” (1967-1971), „Teatrze” (w 1968-1972, także jako kierownik działu), „Le Théâtre en Pologne” (1970-1981), „Twórczości” (1970-1981), „Kulturze” (1973-1974, także jako kierownik działu) i „Polityce” (1974-1979). W latach 1972-1974 pełniła funkcję kierownika literackiego w Teatrze im. Leona Kruczkowskiego w Zielonej Górze. Od 1974 prowadziła wykłady z wiedzy o teatrze w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego (1974-1976 oraz 1984-1988), w PWST w Krakowie (1975-1976), w PWST w Warszawie (1976-1984 i od 1987; tu przez trzy lata akademickie, tj. od 1981 do 1984, była dziekanem Wydziału Wiedzy o Teatrze). Należała do Związku Literatów Polskich (w latach od 1975 do rozwiązania związku w 1983), a od 1980 do NSZZ „Solidarność”.

Po ogłoszeniu stanu wojennego (13 grudnia 1981) intensywnie i czynnie zaangażowała się w działania opozycyjne i prowolnościowe, w tym – w organizację akcji pomocy dla represjonowanych studentów PWST, z którymi współuczestniczyła w strajku w grudniu 1980. Od 1981 szkice i artykuły o współczesnym teatrze zamieszczała w czasopismach wydawanych poza cenzurą, np. w „Nowym Zapisie” (1983-1984; była jego inicjatorką i współredaktorką). Natomiast pod pseudonimem Joanna Lerska publikowała w „Kulturze Niezależnej” (1983-1990; pracowała tu także w zespole redakcyjnym), a na łamach „Twórczości” (1984-1986) prowadziła dwa stałe działy: „Na widnokręgu” i „Noty”. We wrześniu 1984 – objęta zakazem zajęć dydaktycznych na uczelni – została zmuszona do rezygnacji z pracy i odejścia z warszawskiej PWST. W 1986 habilitowała się w IBL PAN na podstawie książki Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w latach 1944-1980. Następnie (w 1987) podjęła pracę w Instytucie Sztuki PAN jako kierowniczka Pracowni Teatru Współczesnego, a od 1990 – dodatkowo – Zakładu Współczesnej Kultury Artystycznej, przekształconego po likwidacji (w 1992) w Pracownię Teatru.

W 1989 została członkinią Polskiego PEN Clubu, a także jedną z uczestniczek Komitetu Założycielskiego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Od 1989 publikowała artykuły w „Dialogu”, „Tygodniku Literackim” (od 1990) i „Pulsie” (od 1991). W 1994 została profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Sztuki PAN.

Za najważniejsze dla teatrologów opracowanie Marty Fik uchodzi monografia na temat działalności polskich scen powojennych pt. Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w latach 1944-1980. Ta wartościowa synteza przynosi podsumowanie osiągnięć, zadań i celów teatru we wskazanym w tytule okresie historycznym i z właściwym badaczce dystansem omawia takie zagadnienia jak: organizacja powojennego życia teatralnego, sposoby funkcjonowania teatru Polski Ludowej (w tym jego rozwój, strukturę, administrację), szkolnictwo teatralne i badania teatrologiczne, a także prezentuje czasopisma branżowe, sprawy krytyki teatralnej i repertuary scen (z podziałem na dramaturgię polską i obcą, klasyczną i współczesną). Ostatnie rozdziały poświęcone są charakterystyce współczesności, problemom inscenizacji i scenografii oraz aktorom. Natomiast w wieńczącym książkę „Teatrze Osobnym” autorka poświęca uwagę teatrom autorskim z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku (m.in. Białoszewskiego, Kantora, Szajny).

Z dorobku Marty Fik koniecznie trzeba jeszcze przywołać to, czemu oddawała się z prawdziwie zawziętą pasją i oddaniem: pisaniu o teatrze, którego była czynnym, konsekwentnym widzem, i bacznym (ale też w razie konieczności bezwzględnym) komentatorem. Tę ważną część działalności pisarskiej badaczki reprezentują takie publikacje, jak (chronologicznie): zbiór recenzji teatralnych „Reżyser ma pomysły...” (wybór dotyczy spektakli z lat 1968-1974) oraz Sezony teatralne (drukowanych od 1971 do 1976 na łamach „Twórczości”), tom Przeciw, czyli za zawierający artykuły Tak jest, jak się państwu zdaje, O względności wszelkich racji oraz recenzje polskich przedstawień z lat 1973-1981, oraz zbiór szkiców i recenzji z lat 1981-1991 Zamiast teatru.

Warto jeszcze wspomnieć o fundamentalnej dla zrozumienia czasów komunizmu kronice Marty Fik opublikowanej pt. Kultura polska po Jałcie, w której wiele miejsca badaczka poświęciła sprawom teatru i odpowiedzialności artystów sceny wobec zachodzących w czasach PRL-u zjawisk społecznych i przemian politycznych.

Po śmierci Marty Fik ukazały się (w tym samym roku – 2000) jeszcze dwie pozycje przez nią zaprojektowane i w znacznej mierze przygotowane do wydania. Pierwsza z nich to Teatr drugiego obiegu. Materiały do kroniki teatru stanu wojennego, 13 XII 1981-15 XI 1989 – praca ostatecznie zredagowana i dokończona przez Joannę Krakowską-Narożniak i Marka Waszkiela. Ułożone w porządku chronologicznym informacje umieszczono tu w trzech działach: „Teatr podziemny”, „Cenzura”, „Fakty i głosy”. Ten ostatni jest najbardziej rozbudowany i stanowi bogato udokumentowany, sekwencyjny kalejdoskop zdarzeń, oparty głównie na cytatach przytaczanych z prasy podziemnej. Każdy rok kroniki poprzedza kalendarium opracowane na podstawie Solidarności w podziemiu Jerzego Holzera i Krzysztofa Leskiego oraz Kalendarium Solidarności Marka Pernala i Jana Skórzyńskiego. Książka ta była pierwszą, całościową publikacją dotycząca zjawiska określanego mianem teatrem drugiego obiegu.

Natomiast wydany w serii Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku tom Teatr – widowisko przynosi (jak można przeczytać w odredakcyjnym wstępie) „syntetyczny obraz dziejów i dorobku polskiej sztuki i kultury teatralnej w XX stuleciu, z uwzględnieniem tła, jakim jest z jednej strony wiedza o teatrze, teoria teatru, krytyka teatralna, z drugiej sieć instytucji teatralnych, szkolnictwo teatralne, z trzeciej wreszcie – powiązania sztuk teatralnych z innymi dziedzinami twórczości artystycznej”. Publikacja obejmuje hasła przedstawiające główne drogi polskiej kultury teatralnej dwudziestego stulecia. Nolens volens stała się ona swoistym podsumowaniem dzieła Marty Fik i jej poglądów na teatr.

Bibliografia

Teatralia

• Broszkiewicz, Warszawa 1971;
• „Reżyser ma pomysły...”, Kraków 1974;
• Sezony teatralne. Szkice, Warszawa 1977;
• Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w latach 1944-1980, Warszawa 1981;
• Przeciw, czyli za, Warszawa 1983;
• Zamiast teatru, Warszawa 1993;
• Teatr drugiego obiegu. Materiały do kroniki teatru stanu wojennego, 13 XII 1981-15 XI 1989, oprac. i red. Joanna Krakowska-Narożniak, Marek Waszkiel. Materiały zebrał zespół pod kierunkiem Marty Fik, Warszawa 2000.

Prace redakcyjne

• K. Swinarski, Wierność wobec zmienności, Warszawa 1988;
• Przeciw konwencjom: antologia tekstów o teatrze polskim i obcym od Antoine’a po czasy współczesne (1887-1990), Warszawa 1994;
• Teatr – widowisko, Warszawa 2000 (w serii Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku).

Ponadto

• Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944-1981, Londyn 1989 (II wyd. Warszawa 1991);
• Między Polską a światem: kultura emigracyjna po 1939 roku, Warszawa 1992;
• Marcowa kultura: Wokół „Dziadów” – Literaci i władza – Kampania marcowa, Warszawa 1995;
• Spór o PRL, Kraków 1996;
• Autorytecie, wróć? Szkice o postawach polskich intelektualistów po Październiku 1956, Warszawa 1997.

Milan Lesiak 

Mówiona encyklopedia teatru polskiego