Autorzy

SZANIAWSKI Jerzy
(ur. 10 lutego 1886, Zegrzynek, Polska – zm. 16 marca 1970, Warszawa, Polska)

Dramatopisarz, eseista.

Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Jego ojciec pod pseudonimem zamieszczał artykuły w czasopismach, głównie w „Przeglądzie Tygodniowym”. Dom rodzinny Szaniawskiego odwiedzali pisarze i artyści, między innymi Maria Konopnicka, Konrad Prószyński oraz działacz ruchu ludowego Bolesław Wysłouch. Rodzice Szaniawskiego byli także miłośnikami teatru.

Szaniawski ukończył gimnazjum w Warszawie. Później rozpoczął studia przyrodnicze, w Lozannie uczył się w Instytucie Rolniczym. Po studiach wrócił do swojego majątku i żył samotnie. Do Warszawy przyjeżdżał rzadko, nie utrzymywał kontaktów ze środowiskiem literackim. Najbliższe było mu środowisko Teatru Reduta, odwiedzali go Juliusz Osterwa i Stefan Jaracz. Czasami także uczestniczył w próbach swoich sztuk.

Debiutował w 1912 roku krótkimi utworami nowelistycznymi i humorystycznymi publikowanymi w „Kurierze Warszawskim” i tygodniku satyrycznym „Sowizdrzał”. Opowiadania te zebrał później w tomie Łgarze Pod Złotą Kotwicą (1928).

Pierwszy dramat Szaniawskiego, którym była komedia Murzyn (1917) – został wystawiony przez warszawski Teatr Polski. Premiera jednak oceniona została jako nieudana, co jednakże nie przekreśliło współpracy autora z dyrektorem Teatru Polskiego Aleksandrem Zelwerowiczem. Zelwerowicz zawiózł tę sztukę do Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Druga premiera Murzyna (także w 1917) w reżyserii Józefa Sosnowskiego z Ireną Solską była już sukcesem.

W latach dwudziestych Szaniawski napisał kolejne dramaty: Papierowego kochanka (1920), Ewę (1921), Lekkoducha (1923), Ptaka (1923), Żeglarza (1925), Adwokata i róże (1929). W 1924 roku wydał jedyną swoją powieść Miłość i rzeczy poważne. Sztuki Szaniawskiego pozwalały aktorom na tworzenie bardzo dobrych kreacji. Świetną prapremierę miał Ptak wystawiony w 1923 roku w warszawskim Teatrze Rozmaitości w reżyserii Juliusza Osterwy, z Mieczysławem Frenklem w roli burmistrza. Wiele ze sztuk Szaniawskiego miało swe premiery w Teatrze Narodowym. Zagrano tam między innymi: Żeglarza (1925) w reżyserii Stefana Jaracza, z Mieczysławem Frenklem w roli tytułowej. Reżyserem Mostu (1933), z udziałem Kazimierza Junoszy-Stępowskiego jako Przewoźnika, był Karol Borowski. Aleksander Zelwerowicz w warszawskim Teatrze Nowym zrealizował premierowe przedstawienie Adwokata i róż (1929) i sam zagrał rolę tytułową.

W 1930 roku Szaniawski został wyróżniony Państwową Nagrodą Literacką za tę sztukę i odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. W 1933 roku został jednym z pierwszych członków Polskiej Akademii Literatury.

W latach trzydziestych napisał kolejne sztuki: Fortepian (1932) i Most (1933). Stworzył miniatury sceniczne dla teatru radiowego: Zegarek (1935), W lesie (1937), z czego wyrosły później Dwa teatry, Służbistę (1937), Srebrne lichtarze (1938) i Dziewczynę z lasu (1939).

Po wybuchu II wojny światowej Zegrzynek został przyłączony do III Rzeszy. Szaniawski przeniósł się do Warszawy. Działał w ruchu oporu, w 1944 roku został aresztowany przez Niemców i wypuszczony w przeddzień powstania warszawskiego. Po klęsce powstania został wysiedlony.

Po wojnie mieszkał w Krakowie. W 1946 roku napisał swoją najgłośniejszą sztukę – Dwa teatry, na której drugą część składają się dwie miniatury sceniczne: Matka i Powódź. Prapremiera sztuki odbyła się w Teatrze im. Żołnierza Polskiego w Krakowie w reżyserii Ireny Grywińskiej. Rolę Dyrektora Teatru zagrał Karol Adwentowicz. Dramat otrzymał nagrodę literacką miasta Krakowa, a Szaniawskiego odznaczono Złotym Krzyżem Zasługi. W tym czasie napisał jeszcze dwa dramaty: Kowala, pieniądze i gwiazdy (1948) i Chłopca latającego (1949). W prasie codziennej publikował miniatury prozatorskie Opowiadania profesora Tutki.

Po zadekretowaniu realizmu socjalistycznego jako jedynie obowiązującej doktryny estetycznej, całą jego twórczość uznano za ideologicznie wrogą. Przez pięć lat nie wydawano go i nie grywano. Sytuacja zmieniła się po odwilży. Teatry wznowiły jego sztuki. Szaniawski stworzył w tym czasie swoje ostatnie dramaty: Łuczniczkę (1959) i Dziewięć lat (1960). Wraz z Józefą Hennelową napisał szkic Juliusz Osterwa (1956). Wydano jego Dramaty zebrane (1958) i Nowe opowiadania profesora Tutki (1962) oraz tom wspomnień W pobliżu teatru (1956). Uhonorowano go nagrodą literacką miasta Warszawy (1958), nagrodą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (1959) i nagrodą literacką im. Włodzimierza Pietrzaka (1962).

Wybrana bibliografia

Utwory

• W pobliżu teatru, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1956;
• Wybór dramatów: Ptak, Żeglarz, Adwokat i róże, Most, Dwa teatry, oprac. Artur Hutnikiewicz, Ossolineum, Wrocław 1988;
• Dramaty wybrane: Żeglarz, Adwokat i róże, Dwa teatry, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1994; Profesor Tutka, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1993.

Opracowania

• Nastulanka, Krystyna: Jerzy Szaniawski, PIW, Warszawa 1973;
• Olech, Barbara: W pogoni za dalą (o dramatach Jerzego Szaniawskiego), [w:] Doświadczenie prowincji w literaturze polskiej drugiej połowy XIX i XX wieku, Uniwersytet Warszawski. Filia w Białymstoku, Białystok 1993;
• Drewnowski, Tadeusz: Dramat epoki – ale jaki?, [w:] Próba scalenia. Obiegi, wzorce, style, PWN, Warszawa 1997;
• Iwaszkiewicz, Joanna: W pobliżu snu… Tajemnica Jerzego Szaniawskiego, Bibliofil, Warszawa 1998;
• Siedlecka, Joanna: Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005;
• Kolińska, Krystyna: Szaniawski: zawsze tajemniczy, PIW, Warszawa 2009;
• Sioma, Radosław: Niewinność i doświadczenie. O komediopisarstwie Jerzego Szaniawskiego, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009.