Osoby

ŻMIJEWSKA Jadwiga Ludwika, także J. Żmijew­ska, 1° v. Pietkiewicz, 2° v. Szymańska (27 X 1888 Mojówka na Podolu - 27 IV 1980 Warszawa), aktorka. Była córką Stanisława Ż., inżyniera che­mika, i Marii z Falcmanów (akt zgonu Ż. podaje nazwisko matki Morawska), żoną -> Eustachego Pietkiewicza (ślub ok. 1909) a nast. (od stycznia 1922) Alfreda Szymańskiego (zob. t. 1). Nazwiska Żmijewska używała po II wojnie światowej. Po ukończeniu pensji w Kijowie, w sez. 1907/08 wy­stępowała w amat. przedstawieniach Tow. Miłośni­ków Sztuki reżyserowanych przez A. Siemaszkę (uważała się za jego uczennicę). Grała tam min, "rewelacyjnie" Melę ("Przyjaciel bezinteresowny") i Marysię ("Wesele"). Debiutowała 27 V 1908 rolą Julii ("Z dobrego serca") w krak. T. Miejskim. Z zespołem tego teatru występowała w czerwcu t.r. w Sosnow­cu, Piotrkowie i Kaliszu, grała Hankę ("Moralność pani Dulskiej") i Julkę ("Zażarty automobilista"). Zaan­gażowana przez A. Zelwerowicza do T. Polskiego w Łodzi brała udział w inaug. jego dyrekcję prem. "Wesela" (17 IX 1908); w roli Panny Młodej ujawniła "niezwykłe uzdolnienia, szczerość i bardzo inteli­gentne rozumienie postaci" (S. Łapiński). W zespole T. Polskiego pracowała do 1911; brała także udział w jego występach gościnnych w Kaliszu, Peters­burgu, Łowiczu i Piotrkowie oraz w sali Filharmonii w Warszawie (1909). W 1912 w kwietniu zagrała Maryjkę w "Sobótkach" w łódz. T. Popularnym, a w czerwcu występowała w T. Polskim pod dyr. B. Oranowskiego w Wilnie. W sez. 1912/13 grała w zespole T. Małego w Warszawie, a 1913/14 w T. Wielkim na Pohulance w Wilnie. W 1914 zna­lazła się w Kijowie; występowała w T. Polskim w sez. 1914/15 oraz kilkakrotnie na jesieni 1915 iw 1917; podczas I wojny świat. zajmowała się opieką nad bezdomnymi dziećmi i pracowała jako sanita­riuszka. Być może występowała też w kijowskim zespole J. Osterwy, ale wiadomości tej nie udało się potwierdzić. W styczniu 1919 jako "artystka tea­tru kijowskiego" wystąpiła w T. Praskim w Warsza­wie w roli Jewdochy ("Sędziowie"). W sez. 1919/20 i 1920/21 była aktorką T. Miejskiego we Lwowie. W sez. letnim 1921 występowała z zespołem ob­jazdowym K. Adwentowicza w miastach Małopol­ski, po czym przeniosła się do Krakowa i w sez. 1921/22-1924/25 należała do zespołu T. im. Sło­wackiego. W sez. 1925/26 występowała w T. Miej­skim w Łodzi, 1926/27 w T. Małym w Warszawie, 1927/28 w T. Miejskich we Lwowie; w sez. 1929/30-1931/32 ponownie w T. im. Słowackiego w Kra­kowie, a w 1932/33 w wil. T. Miejskich. W 1933 po raz trzeci zaangażowała się do T. Miejskich w Łodzi, a po dwóch sez. wróciła znów do Wilna (1935-37). Rozpoczęła wtedy pracę pedag. w studio dram. M. Szpakiewicza, a także występy w radiu. Od 1937 była aktorką T. Miejskich we Lwowie; po wybuchu II wojny świat. należała do 1941 do zespołu Polskiego T. Dramatycznego. Po wkrocze­niu Niemców do Lwowa została karmicielką wszy w Instytucie Przeciwtyfusowym. W sez. 1944/45 występowała znowu w Polskim T. Dramatycznym i wykładała w studio dramatycznym. W 1945 wraz z zespołem t. lwow. repatriowana do Katowic, wy­stępowała w T. Miejskim w sez. 1945/46, nast. zaangażowała się do T. Dramatycznych w Kra­kowie. Była równocześnie wykładowcą w Szkole Dram., w której uczyła wymowy w 1946-50. W ze­spole t. krak (a po ich podziale w 1954 w Starym T.) występowała jeszcze w sez. 1969/70, chociaż w 1968, mając osiemdziesiąt lat, przeszła na eme­ryturę.
Była aktorką charakterystyczną o dużych możliwo­ściach dramatycznych. Miała "szlachetny wdzięk w traktowaniu gestu i słowa", "głos dźwięczny i głęboki, przejmujące spojrzenie siwych oczu" (T. Kudliński), plastyczną, wyrazistą dykcję. Lu­biła i umiała się charakteryzować, kiedy było trzeba nie bała się pobrzydzić lub postarzeć. Budowała role ostro i precyzyjnie, przemyślane w szczegółach i inteligentnie przeprowadzone. W latach między­wojennych grała często postacie dram. i tragiczne z wielkiego repertuaru takie, jak: Szimena ("Cyd", 1923 i 1931), Żona ("Nie-Boska komedia", 1925), Wolumnia ("Koriolan", 1930), Klitajmnestra ("Ifigenia w Aulidzie", 1932), Jokasta ("Król Edyp", 1935), Lady Makbet ("Makbet", 1936); w sztukach S. Wyspiań­skiego m.in.: Młodą w "Klątwie" i Jewdochę w "Sę­dziach" powtarzane na kilku scenach oraz Muzę w "Wyzwoleniu" (1927); a także Hankę w "Południ­cy" (1920) i tyt. w "Salome" O. Wilde'a i "Elektrze" F. Płażka (1921). W ocenach tych ról używano czasem słowa patos w obu znaczeniach: pozytyw­nym (Klitajmnestra, Jokasta) i pejoratywnym (Mło­da, Salome). W 1. dwudziestych występowała w sztukach awangardowych, grała np.: Ewę ("Ulica dziwna", 1921), Alicję of Nevermore ("Kurka wodna", 1922); dublowała też S. Wysocką w Hance ("Lamp­ka oliwna", 1924). Z dużym powodzeniem grywała role dramatyczno-psychologiczne takie, jak: pełna siły Laura ("Ojciec", z K. Adwentowiczem, 1921), Nastazja ("Idiota", 1924), Tatiana ("Mieszczanie", 1925) i "doskonała", zagrana "z łagodnością i prostotą" Pani Tabret ("Święty płomień", 1930) oraz role w komediach psychologiczno-obyczajowych i salonowych: tyt. w "Pierwszej pani Frazer" (1930) i "Mademoiselle" (1933), George Sand ("Lato w Nohant", 1938), natomiast w komediach błahych nie czuła się dobrze (Pani Harrington w "Roxy", Tola w "Po prostu truteń", Pani Róża w "Maman do wzięcia"). Znana z prostolinijności i rzetelności, była wierna cenionym przez siebie dyrektorom (najdłużej, "w kilku nawrotach" pracowała z T. Trzcińskim), ale łatwo popadała w konflikty, co było przyczyną częstych zmian teatrów. W 1. powojennych była jedną z najbardziej cenionych, choć niezbyt często obsadzanych, aktorek krak. starszego pokolenia. Grywała role współczesnych matek np. "Dom pod Oświęcimiem", 1948, "Wczoraj i przedwczoraj", 1951; jako Dulska ("Moralność pani Dulskiej", 1949) "po­kazała nie tyle charakter impetyczny i nieznośny, co pełną grozy łagodność" (S. Otwinowski), Ber­nardzie Alba ("Dom Bernardy Alba", 1956) "przydała cech ludzkich, wybierając postać opętanej fatali­zmem matki", a nie "potwora tyranizującego pod­legły mu świat" (M. Bieszczadowski); do ważniej­szych ról tego okresu należą też: Panna Bejart ("Improwizacja w Wersalu") i Filaminta ("Uczone bia­łogłowy", 1950), Miełanija ("Jegor Bułyczow i inni", 1953) i Matka Magdalena ("Port Royal", 1957).
Bibl.: Amanach 1979/80; Boy: Pisma t. 20 s. 107, 125, 144, 153; Byrski: Teatr-radio s. 172, 173, 180; Dąbrowski: Na deskach t. 1, 2; Fallek: Scena łódzka; Fallek: Cztery sezony; Hahn: Shakespeare w Polsce; Kaczorowska-Herman: T. Popularny; Kaszyński: Teatralia; Krasiński: Jaracz; Lipiec: Zelwerowicz i scena łódz.; Łoza: Czy wiesz (il.); Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny (il.); Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; PWST w Krakowie; Sto lat Starego Teatru; Stokowa: Wyspiański; Warnecki; Wroczyński: Pół wieku s. 266, 270; Dz. Pol. 1977 nr 247 (K. Zbijewska), 1980 nr 101, 102; Dz. Lit. 1950 nr 2 (S. Otwinowski); Kierunki 1956 nr 7 (M. Bieszczadowski); Kur. Litew. 1912 nr 124, 1913 nr 206, 242, 250, 268, 285, 1914 nr 1, 40; Kur. Warsz. 1919 nr 29, 31, 1925 nr 203, 1938 nr 136, 139; Pam. Teatr. 1963 z. 1-4 s. 241, 245, 246, 256, 268; Prz. Artyst. 1935 nr 2; Rozwój 1908 nr 204 (S. Łapiński); Teatr 1980 nr 16; Tyg. Powsz. 1980 nr 9; Życie Lit. 1974 nr 23 (T. Kudliński); Afisze, programy, wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa (tu albumy M. Du­lęby i F. Rychłowskiego); Wosiek: Teatry objazdowe; Akta (tu fot.), ZASP; Akt zgonu nr I 710/80, USC War­szawa-Śródmieście; Archiwum Ż., MHKraków (Zbiory Muzeum Teatr.).
Ikon.: D.A. Haltrecht: Portret, olej, ok. 1910 - MHKraków; Fot. - Arch. Dok. Mech., MTWarszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994