Ziemowit Karpiński
KARPIŃSKI Ziemowit Zbigniew (20 VI 1903 Rawa Mazowiecka - 1 XI 1973 Nowy Jork), aktor, reżyser. Był synem Jana K. i Amelii z Wagnerów, mężem najpierw malarki Marii Ronczewskiej, później aktorki Klary Belskiej. Walczył w Legionach Pol. i brał udział w wojnie pol.- bolszewickiej 1920. Ukończył Gimn. im. Lelewela w Warszawie. Studia aktorskie odbył w Oddziale Dram. przy warsz. konserwatorium w 1925-28. Wydział reżyserski PIST-u ukończył w 1938 realizując "Szkoda wąsów" (T. Narodowy, 20 II 1938), a jako przedstawienie dyplomowe - "Dzieci nie chcą żyć" (T. Nowy, prem. 22 V 1938), które zwróciło uwagę krytyki. Działalność aktorską rozpoczął w sez. 1928/29 w T. Miejskim Bydgoszczy, nast. został zaangażowany przez A. Zelwerowicza do T. Miejskich w Wilnie, gdzie występował w 1929-32. Zaczynał od ról amantów, ale szybko ujawnił zdolności charakterystyczne (np. Dobczyński w "Rewizorze", Papkin w "Zemście", Kotwicz w "Rozbitkach"), o jego roli w "Polakach w Ameryce" pisał M. Limanowski, "śpiewa i tańczy, a werwą ze siebie mógłby obdarzyć pół miliona ludzi mających głowę zwieszoną i trochę senne oczy". W 1932 był krótko w zespól T. Artystów w Warszawie, w sez. 1932/33 w T. Nowe Ateneum, a nast. do 1936 w teatrach TKKT W 1936-38 występował w T. Narodowym i Nc wym. Grał wówczas niewielkie role, jak np.: Herman ("Sprawa Dantona", 1933), Feliks ("Dziady", 1934), Nauczyciel tańca ("Mieszczanin szlachcicem", 1936), Filip ("Dożywocie", 1937). Równocześnie studiowa w PIST, był asystentem L. Schillera przy wystawieniu "Judyty" J. Giraudoux (1936) i Z. Nowako wskiego przy "Krakowiakach i Góralach" J.N. Kamińskiego (T. im. Słowackiego w Krakowie, 1936) Debiutował jako reżyser przedstawieniem dla dziec w T. Letnim ("Wyprawa po szczęście", 26 XII 1936) W 1938-41 grał i reżyserował w T. na Pohulance (od 1940 w T. Polskim "Pohulanka" w Wilnie) Wyreżyserował wówczas dziesięć sztuk, przeważnie komedii, jak: "Subretka", "Dama od Maxima", "Papa Nikoluzos", ale również "Cyda" (1941) uznanego wówczas za "jedno z najlepszych przedstawień" (A. Maliszewski). Jako aktor występował często odnosząc sukcesy w takich rolach, jak: Gold ("Zazdrość i medycyna"), Żyd ("Pastorałka"), Papkin ("Zemsta"), Napoleon ("Madame Sans Gene"). Od 1941 przebywał w Warszawie; brał czynny udział w działalności konspiracyjnej. Był porucznikiem AK (pseud. Wagner), walczył w powstaniu warszawskim; podczas walk na Politechnice został ciężko ranny i stracił prawą rękę. Odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari. Był jeńcem obozu w Zeitheim, gdzie zorganizował teatrzyk i inscenizował piosenki z widowisk L. Schillera. Po wyzwoleniu wszedł (jako reżyser) w skład zespołu Ludowego T. im. Bogusławskiego w Lingen kierowanego przez Schillera (lipiec-grudzień 1945). Następnie wyjechał do Londynu, gdzie mimo swego inwalidztwa uczestniczył w emigracyjnym życiu teatralnym. W sez. 1948/49 współpracował z objazdowym T. Sztafeta; grał Stańczyka w "Weselu" (insc. L. Kielanowskiego, 21 V 1948). Już przed wojną, w 1934 wszedł do Zarządu Głównego ZASP-u; w 1946-48 był prezesem oraz czł. Rady Artyst. (1949-50) ZASP-u za Granicą. W 1951 przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie mieszkał do końca życia. Brał udział w życiu społecznym i artyst. środowiska polskiego. Sporadycznie reżyserował i występował, m.in. w 1956-58 w pol. programie telew. księdza Rojka (grał we fragm. "Dziadów" i "Wesela"); w imprezach teatr. Pol. Instytutu Naukowego (w 1957 grał z M. Modzelewską w "Cieniu" oraz rolę Rafaela w "Juliuszu II"). W 1955 reżyserował "Godzinę przestrogi" wraz z "Odludkami i poetą", które złożyły się na wieczór jubileuszowy J. Lechonia występującego w roli Astolfa. W reżyserii K. grano w Detroit "Hrabinę" (1956) wystawioną przez Polonia Opera Co. of New York City. Podobnie jak w Wilnie, występował też często jako recytator.
Sporadycznie publikował artykuły w prasie emigracyjnej i wygłaszał odczyty. Drukował m.in. wspomnienie o L. Schillerze w londyńskich "Wiadomościach" (1955 nr 44).
Bibl.: Formanowicz; Hist. filmu t. 2; Krasiński: Teatr Jaracza; Kreczmar: Notatnik (il.); Lechoń: Świat teatru;; M. Limanowski: Duchowość i maestria 1901-1940, Warszawa 1992; Lorentowicz: T. Polski; A. Maliszewski: Na przekór nocy, Warszawa 1967 s. 74, 86, 105, 109, 131-132, 361-362; Mirecki: Wozem Tespisa s. 131, 149; Sempoliński: Druga połowa; Stokowa: Wyspiański; Wilski: Szkolnictwo; Wysiński: ZASP; Dz. Poi. i Dz. Żołnierza z 14 XI 1973; Kron. Warsz. 1971 nr 2, 3 (S. Marczak-Oborski); Pam. Teatr. 1963 z. 1-4 s. 215, 216, 222, 229, 230, 257-262, 1965 z. 2 s. 174, 1971 z. 3-4 s. 391, 396, 398 (Z. Wilski), 1986 z. 2-3 s. 330, 342 (il.), 350 (il.), 352 (karyk.), 353-58 (il.), 1988 z. 1-2 s. 12, 13, 14, 49, 50, 60-64; Stolica 1974 nr 26 (J. Ciecierski); Wiadomości (Londyn) 1974 nr 1462 (O. Schenker); Akta Gniazda ZASP, Londyn.
Ikon.: L. Jeśmanowicz: Dwie karyk.: K. jako Profesor Marnier (Dlaczego zaraz tragedia) i K. jako Wydawca (Żeglarz), rys., piórko, kredka, ok. 1939-40 - IS PAN; L. Jeśmanowicz: Trzy karyk.: K. jako Napoleon (Madame Sans Gene), rys., kredka, tusz, ok. 1939-40 - IS PAN; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa.
Film.: 1939 - Geniusz sceny (d.).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
