Autorzy

NOWAKOWSKI Zygmunt, właśc. Zygmunt Tempka (22 stycznia 1891 Kraków – 4 października 1963 Londyn)

aktor, reżyser, dyrektor teatru

Był synem Błażeja Tempki i Heleny z Nowakowskich. Po ukończeniu gimnazjum w Krakowie, uczył się w krakowskiej szkole dramatycznej Kazimierza Gabryelskiego. Był uczniem Ireny Solskiej i Antoniego Siemaszki.

Od lipca 1910 zaczął występować w krakowskim Teatrze Ludowym pod kierownictwem Edmunda Rygiera. Od 1911 do jesieni 1914 należał do zespołu Teatru im. Słowackiego w Krakowie; grał wówczas m.in. Sobolewskiego (Dziady), Kubę i Dziennikarza (Wesele). W 1914 wstąpił do Legionów Polskich, był na froncie, potem pracował w Departamencie Spraw Wojskowych. Od kwietnia 1918 do 1921 występował znowu w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie (w kwietniu 1921 z zespołem krakowskiego Teatru Miejskiego w Cieszynie; we wrześniu 1921 tamże z krakowskim Teatrem Bagatela). Prowadził również w Krakowie wraz z Marianem Jednowskim kursy dramatyczne. W tym okresie debiutował także jako reżyser – 6 listopada 1920 reżyserował w teatrze krakowskim Wielkiego człowieka do małych interesów. W sezonie 1921/22 należał do zespołu Teatru Polskiego i Teatru Małego w Warszawie; grał m.in. rolę Wysockiego (Noc listopadowa), a w Teatrze Małym reżyserował komedię Gałganek. W sezonie 1922/23 występował w T. im. Słowackiego w Krakowie, w sezonie 1923/24 grał i reżyserował w krakowskim Teatrze Bagatela, w sezonie 1924/25 w Teatrze Miejskim w Łodzi, w sezonie 1925/26 w Teatrze Małym w Warszawie. W 1926–29 (przez trzy sezony) był dyrektorem Teatru Miejskiego im. Słowackiego w Krakowie. Mimo nie najlepszego zespołu i trudności finansowych okres jego dyrekcji w teatrze krakowskim zaznaczył się kilku ciekawymi pozycjami. Wymienić należy przede wszystkim dwa przedstawienia w inscenizacji i reżyserii Nowakowskiego – Turandot Carla Gozziego (29 października 1927) i Krakowiaków i Górali wg tekstu Wojciecha Bogusławskiego i Jana Nepomucena Kamińskiego z muzyką Karola Kurpińskiego (10 listopada 1928). Szczególnie ostatnie widowisko zyskało sobie dużą popularność. Były to najwybitniejsze inscenizacje Nowakowskiego; wznawiał je z powodzeniem w sezonie 1929/30 w Teatrze Wielkim w Wilnie i w 1932 w Teatrze Artystów w Warszawie. W Krakowie reżyserował m.in. Akropolis (1926 – pierwsze przedstawienie całości), Achilleis (1928, wraz z Józefem Sosnowskim), Różę (1928), Fausta Johanna Wolfganga Goethego (1928), Kupca weneckiego (1928); wznowił Wesele i Wyzwolenie. Reżyserował także wiele sztuk z repertuaru komediowego. Jako dyrektor teatru krakowskiego wprowadził najnowsze urządzenia sceniczne (m.in. horyzont półokrągły, nowoczesne urządzenia świetlne). W sezonie 1929/30 gościnnie reżyserował w T. Wielkim w Wilnie i występował gościnnie na scenie Teatru Polskiego w Katowicach. W 1936 obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy artystycznej i od 28 stycznia do 13 kwietnia tego roku grał na scenie Teatru im. Słowackiego rolę Lucjana Lanciego (Chimery). Grał role bohaterów i amantów, a także z powodzeniem role charakterystyczne; ważniejsze: Gustaw-Konrad (Dziady), Konrad (Wyzwolenie), Poeta (Wesele), Horacy (Hamlet), Hrabia Henryk (Nie-boska komedia), Natan (Sędziowie), Metternich (Orlątko), Jakub (Głupi Jakub), Dolski (Wielki człowiek do małych interesów), Kiełbik (Polityka), Tartuffe (Świętoszek), Doolittle (Pygmalion).

Równolegle z pracą teatralną studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim i w 1921 uzyskał tytuł doktora filozofii na podstawie pracy Józef Narzymski i komedia społeczna (wyd. Kraków 1922). W 1915–16 pisał artykuły do „Dziennika Narodowego” i „Wiadomości Polskich”. Po 1930 poświęcił się prawie wyłącznie działalności literackiej i dziennikarskiej, m.in. w 1930–39 współpracował z „Ilustrowanym Kurierem Codziennym” pisując bardzo popularne felietony i recenzje teatralne. W 1939 wyjechał za granicę i odtąd stale przebywał na emigracji w Londynie. Był tam prezesem honorowym utworzonego w 1942 Stowarzyszenia Muzyków i Artystów Polskich. W Londynie, w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu był opiekunem i współpracownikiem emigracyjnego Teatru Polskiego; wygłaszał też wiele prelekcji i odczytów o tematyce teatralnej. W 1949 (21 marca) w sali Scala Theatre wystawił w swojej reżyserii Sędziów Stanisława Wyspiańskiego. Był inicjatorem Towarzystwa Przyjaciół Teatru Polskiego w Londynie. Brał czynny udział w tamtejszym życiu kulturalnym. Pisał liczne felietony zamieszczane w czasopismach emigracyjnych. Był autorem powieści, nowel, w tym wielu o tematyce teatralnej (m.in. Start Edmunda Sulimy, Cuda teatru, Geografia serdeczna), pisał o aktorach (m.in. Pamięci Józefa Sosnowskiego, wspomnienia o Zofii Czaplińskiej, Stanisławie Stanisławskim, Stanisławie Wysockiej w Stratach kultury polskiej). Z jego utworów dramatycznych największy sukces zdobyła Gałązka rozmarynu, poza tym Tajemniczy pan, Puchar wędrowny.

Bibliografia

Kreczmar: Notatnik: Kreczmar: Drugi notatnik; Lorentowicz: T. Polski; Łoza: Czy wiesz I (il.); SWPP II; Dz. pol. i Dz. Żołnierza 1963 nr 240; Ilustr. Prz. teatr. 1921 nr 15 (il.); Sł. powsz. 1963 nr 246; Tempo Dnia 1936 nr 29 (S.W. Balicki); Afisze, IS PAN, MTWarszawa.

Ikonografia

W. Drabik: N. jako Konrad (Dziady), akw., repr. Wincenty Drabik – katalog wystawy pośmiertnej Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, Warszawa 1934; K. Sichulski: Portret, repr. T. Kudliński: Młodości mej stolica, Warszawa 1970; S. Dąbrowski: Portret, rys. – Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); Fot. pryw. i w rolach – IS PAN, MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Markiewicz Henryk,Nowakowski (pierwotnie Tempka) Zygmunt Jan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXIII, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978 [wersja cyfrowa];
• Korespondencja teatralna Zygmunta Nowakowskiego 1920–1939, wybór i opracowanie Diana Poskuta-Włodek, „Pamiętnik Teatralny” 2007 z. 1–2, s. 209–290;
• Poskuta-Włodek Diana, Dzieje teatru w Krakowie 1918–1939. Zawodowe teatry dramatyczne, Kraków 2012;