Osoby

BRUMER Wiktor Stanisław (właściwa forma nazwiska: Brummer) ur. 1 marca 1894, Kraków – zm. 21 listopada 1941, East Moncrieff (Szkocja / Wielka Brytania).

Teatrolog, historyk literatury, krytyk literacki, recenzent teatralny, teoretyk. Propagował i sam wykorzystywał najważniejsze wyniki polskich i zagranicznych (zwłaszcza niemieckich) badań teatralnych w formującej się dopiero dziedzinie nauki. Zainicjował utworzenie Polskiego Instytutu Teatrologicznego.

Ukończył studia z zakresu historii literatury i historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Debiutował na łamach prasy teatralnej w 1913 szkicem teoretycznym w formie dialogu pt. Granice indywidualności reżysera i aktora. Po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do Legionów i został żołnierzem Drugiej Brygady, a następnie służył w Wojsku Polskim w stopniu kapitana. Z instytucjami wojskowymi pozostał związany na wiele lat: początkowo jako pracownik warszawskiego Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, następnie jako kustosz Archiwum Wojskowego (do 1939) i dziennikarz pism branżowych. Równocześnie w latach dwudziestych był redaktorem „Życia Teatru” (jako redaktor od 1920, jako współredaktor ze Stanisławem Maliszewskim w latach 1923-1927; recenzje podpisywał także inicjałami W.B. i kryptonimem Wube). Prowadził dział recenzji teatralnych w „Tygodniku Polskim” (1920, 1922-1923), „Przeglądzie Współczesnym” (1923, cykl „Z teatrów warszawskich”) i w „Dniu Polskim” (1924-1934). Redagował serię „Biblioteka Dramatyczna” i zainicjował utworzenie w 1925 przy ZASP-ie (jako członek tego związku) Polskiego Instytutu Teatrologicznego, którym kierował do 1927.

Należał do Polskiego PEN Clubu. We wrześniu 1927 z Wilamem Horzycą zorganizował Teatr Praski – pracował w nim jako kierownik literacki i dyrektor do 1928, po czym powrócił do działalności krytycznej i naukowej. Był profesorem Wyższej Szkoły Dziennikarskiej. Ogłaszał sprawozdania teatralne w „Gazecie Porannej” (1928-1930), „Przeglądzie Wieczornym” (1929-1930) i „Kurierze Porannym” (1929-1934; m.in. cykl „Przed i za kurtyną” z lat 1931-1934), publikował w „Literaturze i Sztuce” (1929) oraz „Scenie Polskiej” (1937-1938, m.in. recenzje niemieckiej literatury teatrologicznej). Interesował się filmem i jego związkami ze sztuką teatru. Popularyzował literaturę naukową na ten temat na łamach „Wiadomości Filmowych”, których był stałym recenzentem w latach 1937-1938. Po wybuchu II wojny światowej (i ewakuacji przez Rumunię i Francję do Wielkiej Brytanii) pracował w rządzie emigracyjnym na stanowisku zastępcy kierownika Referatu Propagandy i Oświaty. Nie przestał publikować – przed nagłą śmiercią ogłosił kilka artykułów w „Polsce Walczącej” (1940-1941).

Poglądy na rolę i zadania krytyki teatralnej, działalność recenzencka, a także oryginalne rozważania teoretyczne Wiktora Brumera zbliżały go do nauki o teatrze. Nie tylko dlatego, że ogromną wagę przywiązywał do obserwacji prób i drobiazgowej analizy wszystkich elementów współtworzących spektakl. Jego teksty obciążone są czasami wymyślnymi koncepcjami interpretacyjnymi i specyficznymi postulatami, stanowią jednak reprezentatywny przykład międzywojennej myśli teoretycznej i krytyki erudycyjnej, które wywarły ogromny wpływ na kształtowanie się nowoczesnej polskiej refleksji o teatrze, dramacie i ich powiązań.

W badaniach prowadzonych w Dwudziestoleciu dominowała tendencja do rekonstrukcji fragmentu dziejów teatru lub jednostkowych zjawisk teatralnych. Natomiast zagadnienia odnoszące się do dramatu nabierały znaczenia wtedy, gdy pozostawały w związku z inscenizacjami poszczególnych sztuk w teatrze. Najbardziej widać to w opracowaniu o charakterze monograficznym Służba narodowa Wojciecha Bogusławskiego, w którym Wiktor Brumer przeprowadza analizę działalności Bogusławskiego jako twórcy politycznego modelu teatru, zwłaszcza od strony celowego doboru repertuaru na rzecz narodowej misji, jaką sobie artysta wyznaczył i narzucił. Z kolei w artykule Bogusławski – artysta teatru badacz kładzie nacisk na sprawy czysto teatralne, czyli aktorstwo oraz sztukę tworzenia scenicznego. W ten sposób kreśli portret Bogusławskiego jako artysty teatru, a wyznaczników jego artystycznej działalności szuka we właściwych mu cechach aktorstwa. Wykazuje, że miał on udział w tworzeniu polskiej szkoły wykonawstwa scenicznego, początkach sztuki reżyserskiej oraz scenograficznej.

Z kolei w krytyczno-analitycznym opracowaniu Dwóch inscenizacji „Dziadów” Wiktor Brumer zmierzał do opisowego odtworzenia dzieła teatralnego. Można uznać, że w dziedzinie studiów stawiających sobie za cel rekonstrukcję kształtu scenicznego przedstawienia opracowanie to uchodzi za pionierskie. Podstawą źródłową jego analizy są scenariusze teatralne Stanisława Wyspiańskiego (1901, Kraków) i Leona Schillera (1932, Lwów z wariantami spektaklu w Wilnie i Warszawie) do ich inscenizacji dramatu Mickiewicza oraz – co Wiktor Brumer skrupulatnie zaznacza – żywa obserwacja przedstawień wraz z zachowaną o nich pamięcią. Rekonstrukcja badacza zawiera wiele szczegółów dokumentujących rozwiązania sceniczne i sytuacyjne, funkcje światła, dekoracji, ruchu jednostkowego i ruchu zbiorowości, wkraczania muzyki, słowa i milczenia. Obraz przedstawienia został tu jednak zasłonięty drobiazgową analizą samych zapisów w scenariuszach, co niekoniecznie oddawało prawdę o samych inscenizacjach. Mimo tych zastrzeżeń, Dwie inscenizacje... były wydarzeniem bez precedensu i można tu dostrzec wczesną postać nowoczesnej dokumentacji przedstawienia teatralnego zorientowaną analitycznie i krytycznie.

Uwagę badaczy teatru w okresie Dwudziestolecia zajmowała też (co i raz kwestionowana) współzależność dramatu i teatru. W poszukiwaniach bezwzględnej autonomii teatrologia przez dłuższy czas wzbraniała się bowiem przed uznaniem dramatu za obiekt swoich badań. Dyskusje z lat międzywojennych na ten temat najpełniej oddaje polemika Wiktora Brumera (Niedomagania polskiej teatrologii) z Mieczysławem Rulikowskim (por. tegoż Historia literatury a historia teatru, „Pamiętnik Literacki” 1925-1926, s. 708-711). Badacze zaprezentowali odmienne spojrzenia na metody i zakres teatrologii, a ściślej – na miejsce i wzajemne stosunki dwóch gałęzi humanistyki – historii literatury (ze szczególnym uwzględnieniem dramatu jako podstawy każdego „tradycyjnego” spektaklu) i historii teatru. Wiktor Brumer uznał teatr za sztukę niewątpliwie samoistną (Art of Theatre, Theaterkunst), rządząca się własnymi prawami i akcentował, zgodnie z poglądami ojca-założyciela niemieckiej teatrologii Maxa Herrmanna, ten moment, w którym dokonuje się transpozycja tekstu literackiego w przedstawienie, ponieważ dopiero wtedy dramat zaczyna należeć do historii teatru, służąc za źródło rekonstrukcji teatralnej. Sam tekst jednak, choćby pełen niezwykłych wartości i rozwiązań literackich, nie ma żadnego znaczenia dla teatrologii. W historycznych badaniach teatralnych dla obydwu autorów oczywisty był fakt degradacji tekstu dramatycznego, nie znajdującego się już w centrum uwagi historyka teatru. Rulikowski – bardziej tradycyjnie – wyznaczał mu miejsce równouprawnionego składnika przedstawienia, natomiast Brumer proponował zajmować się dramatem (i ewentualnie jego „literackością”, ponieważ może się to okazać twórcze dla powstania spektaklu) dopiero przy okazji realizacji scenicznej. Postawy badawcze autorów – w czasie gdy nieustannie podkreślano młodość i pewien „niedorozwój” teatrologii – były w zamierzeniu próbami ustanowienia granic nowej nauki, jej zadań i zakresu dociekań. Elementem istotnym było więc postawienie pytań o sposób istnienia dramatu (tekstu literackiego) w scenicznych ramach teatru. Wiktor Brumer wyznaczał mu funkcję partytury teatralnej, a relacja: scena – dramat, ich współzależność i konstruktywny bądź hamujący wpływ na wzajemny rozwój miała stanowić podstawowy teren badawczy rodzącej się dyscypliny naukowej. Nie dostrzegał, że i jego metarefleksja jest obciążona literackim w gruncie rzeczy widzeniem teatru, bo sprowadzał rolę inscenizatora do uaktywnienia w działaniu scenicznym wizji istniejącej w dramacie i ograniczał prawa teatru do samorządnej twórczości. Literackie traktowanie badań nad teatrem przejawiło się w projekcie przeniesienia metod filologicznych, czyli historycznoliterackich, w obszary teatrologii.

Jednak nie tylko sprawy wzajemnych relacji dramatu i teatru skupiały uwagę badaczy w Dwudziestoleciu. W latach międzywojennych refleksja teoretyczna koncentrowała się także wokół zagadnień związanych z istotą inscenizacji i reżyserii, ważnych z perspektywy praktyki ówczesnego teatru. Najpoważniejsze prace poświęcone tak sprofilowanym zagadnieniom przyczyniały się do uściślenia pojęć, które kształtowały swoistość odmiany idiomu naukowego w teatrologii, który się właśnie ustanawiał. Wiktor Brumer w Uwagach o inscenizacji naszkicował narodziny tego zjawiska i łączył je z potrzebą scalenia wszystkich tworzyw przedstawienia. Rozdzielał funkcję inscenizatora (który przygotowuje dzieło literackie do twórczego przerobienia) i reżysera (który wraz z aktorem nadaje dziełu kształt teatralny). Obaj tworzą, a nie – przetwarzają, pozostając współtwórcami dzieła teatralnego. Widać to jeszcze wyraźniej w opublikowanym przez Wiktora Brumera w 1925 zbiorze artykułów i szkiców Scena i widownia na temat tak ważnych zagadnień jak relacja pomiędzy aktorami a publicznością, sprawa efektu teatralnego, twórczości aktorskiej czy zagadnienie ułudy scenicznej.

Bibliografia

• Uwagi o inscenizacji, Warszawa 1923;
• Scena i widownia, Warszawa 1925;
• Z dziejów „Cudu mniemanego” Wojciecha Bogusławskiego, Warszawa 1925;
• Służba narodowa Wojciecha Bogusławskiego, Warszawa 1929;
• Bogusławski – artysta teatru, „Droga” 1936, nr 9;
• Niedomagania polskiej teatrologii, „Przegląd Współczesny” 1935, t. 53, s.357-376, t. 54, s. 44-56;
• Teatr Wyspiańskiego, Warszawa 1933;
• Dwie inscenizacje „Dziadów”, Warszawa 1937;
• Meiningeńczycy, Lwów 1938;
• Tradycja i styl w teatrze. Pisma krytyczno teatralne, przedmowa, wybór i komentarz Eleonora Udalska, Warszawa 1986.

Ponadto

• Taniec Salomy. Dramat w 1 odsłonie [prapremiera w 1912 w krakowskiej Szkole Dramatycznej Kazimierza Gabryelskiego, w 1913 realizacja w Teatrze im. J. Słowackiego].

Milan Lesiak

Biogram w Słowniku Biograficznym Teatru Polskiego

BRUMER Wiktor Stanisław, właśc. W.S. Brummer (1 III 1894 Kraków - 21 XI 1941 East Moncrieff w Szkocji), dyr. teatru. Był synem Jana B. i Bronisławy z Rothirschów, ojcem aktora Jana B. Studiował na Uniw. Jagiellońskim historię literatury i historię sztu­ki. Wcześnie nawiązał kontakt z t.: w 1912 napisał sztukę Taniec Salomy wystawioną w T. im. Słowackie­go, w 1913 rozpoczął działalność jako recenzent i kry­tyk teatr. i prowadził ją do 1939. Część swych artyku­łów przedrukował w tomie Scena i widownia (Warsza­wa 1935), napisał też kilka prac z zakresu historii i teo­rii t., m.in.: Służba narodowa Wojciecha Bogusławskiego (Warszawa 1929), Niedomagania polskiej teatrologii (Warszawa 1935), Dwie inscenizacje „Dziadów” (Warszawa 1937). Był inicjatorem i dyr. istniejącego w 1926–1927 Polskiego Instytutu Teatrologicznego. W 1927 objął kierownictwo T. Praskiego w Warszawie. Na tym stanowisku starał się o wystawianie wielkiego reper­tuaru (Wyspiański, Słowacki), ale już w lutym 1928 zrezygnował z dyrekcji. W okresie II wojny świat. zna­lazł się na emigracji, gdzie w 1940–41 zajmował w rzą­dzie polskim stanowisko zastępcy kierownika Referatu Propagandy i Oświaty.
Bibl.: Literatura polska na obczyźnie II, Londyn 1965; Ordęga, Terlecki; Orlicz (il.).