Osoby

JADWIGA DOMAŃSKA Helena Maria, z domu Braunówna (9 października 1907 Dąbrowa Tarnowska – 19 grudnia 1996 Ottawa),

aktorka, reżyserka, dyrektorka teatru

Była córką Karola Brauna, notariusza, i Henryki z domu Miller; żoną inżyniera Ludogierda Domańskiego (ślub latem 1934); ciotką reżysera i dyrektora teatru Kazimierza Brauna.

W rodzinie żywe były tradycje walk o niepodległość Polski, działalności politycznej i społecznej. Dziadek był powstańcem styczniowym, ojciec działaczem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, najstarszy brat Kazimierz zginął w wojnie w 1920, drugi z braci, Jerzy był poetą, filozofem i działaczem politycznym (ostatnim przewodniczącym Rady Jedności Narodowej).

Uczęszczała do gimnazjum w Krakowie, studiowała literaturę francuską na kursie w Dijon. W 1932 ukończyła Oddział Dramatyczny przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Na sezon 1932/33 zaangażowała się do Teatru Miejskiego na Pohulance w Wilnie, gdzie wystąpiła m.in. jako: Księżniczka Eboli (Don Carlos), Zofia (Zygmunt August), Maryna (Wesele). W sezonie 1933/34 grała w Teatrze Miejskim w Łodzi. Po wyjściu za mąż, na sezon 1934/35 nie zaangażowała się do żadnego teatru, wystąpiła jedynie 19 grudnia 1934 w teatrze Mikroscena, w misterium wigilijnym Christofer, którego autorem był Jerzy Braun. W sezonach 1935/36 – 1937/38 grała w objazdowym Teatrze Wołyńskim z siedzibą w Łucku, m.in.: Małgorzatę Gauthier (Dama kameliowa, 1935); Emmę (Dobrze skrojony frak), Doktor Julię Szabo – 1936; Amelię (Mazepa), Bertę (Cień Daria Niccodemiego) – 1937; Ludwikę (Walący się dom), Marię (Lekkomyślna siostra), Kandydę – 1938. W sezonie 1938/39 występowała w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy, m.in. w rolach: Rachel (Judasz z Kariothu), Zuzy (Pan Topaz). Na sezon 1939/40 zaangażowała się do Teatru Miejskiego w Katowicach i miała zagrać Ksantypę w Obronie Ksantypy.

Cieszyła się opinią aktorki utalentowanej, ambitnej i inteligentnej. Talent, doskonałe warunki zewnętrzne („wysoka, posągowa, o klasycznych rysach, miała melodyjny i głęboki głos, którym umiała kunsztownie operować“, pisał Kazimierz Braun) predysponowały ją do ról amantek w repertuarze klasycznym. Chwalono jej dykcję, gestykulację, ale zarzucano nieraz skłonność do patosu i gry „koturnowej.” Z czasem, już na emigracji, udoskonaliła swą grę, dochodząc do większej prostoty, subtelności i naturalności.

Po wybuchu II wojny światowej wyjechała do Warszawy, a wkrótce do Wilna. Wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej, była kurierką kursującą między Wilnem a Warszawą. W marcu 1940, aresztowana przez NKWD podczas nielegalnego przekraczania granicy, została osadzona w więzieniu w Lidzie, potem w Baranowiczach. Skazaną na osiem lat łagrów, wywieziono do obozu koło Nowosybirska. Zwolniona na mocy amnestii, po podpisaniu układu między rządem polskim w Londynie a władzami ZSRR, w październiku 1941 dotarła do Buzułuku, do tworzącej się tam Armii Polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Przystąpiła z miejsca do działalności artystycznej; organizowała wieczory muzyki, poezji i pieśni, akademie i przedstawienia o charakterze patriotyczno­-religijnym. Już w Buzułuku podjęła, z Wacławem Radulskim, próbę zorganizowania teatru, ale z powodu ewakuacji wojska na południe Rosji, następnie do Persji, do jego powstania wówczas nie doszło. Wyjechała z Rosji ostatnim transportem ewakuacyjnym 1 września 1942 do Iraku. W obozie koło Bagdadu zorganizowała dwa widowiska plenerowe: Ognisko żołnierskie, dla upamiętnienia powstania Dywizji Kresowej, oraz Jasełka, wystawione 25 grudnia 1942 na pustyni. W marcu 1943 uzyskała zgodę na powołanie Żołnierskiego Teatru Dramatycznego, wkrótce znanego jako Teatr Dramatyczny 2 Korpusu; 8 maja 1943 w Bagdadzie, na scenie Teatru im. Króla Fajsala, wystąpiła w jego pierwszej premierze, w sztuce Tu jest Polska!. Kierownikiem teatru od 1 kwietnia tego roku był Radulski, a Domańska objęła formalnie kierownictwo od 1 czerwca 1943. Przebyła cały szlak wojenny 2 Korpusu Polskiego, od Iraku, poprzez Iran, Syrię, Palestynę, Egipt, do Włoch. Jak pisał Stanisław Marczak­-Oborski: „Teatr, kierowany ogólnie przez Jadwigę Domańską, aktorkę i porucznika Wojska Polskiego, był największą sceną żołnierską II wojny światowej, nie tylko ze względu na ilość premier, spektakli i widzów, ale przede wszystkim z uwagi na poziom przedstawień". Pochłonięta pracą organizacyjną, sama grała niewiele: Orgonową (Damy i huzary; prem. w sierpniu 1943, jeszcze na terenie Iraku), Żonę (Wesele na Górnym Śląsku; dołączyła do obsady dopiero w kwietniu 1945, w Recanati we Włoszech) oraz jedną ze swych najlepszych ról: Księżniczkę Turandot (prem. w maju 1945 w Castro Caro). W Recanati, miejscu postoju teatru, zorganizowała wraz z Leopoldem Kielanowskim Studium Teatralne (uczyła interpretacji wiersza). W sierpniu 1945, z Radulskim, przybyła do zespołu Leona Schilleraw Lingen i przekonała wielu aktorów do przyłączenia się do Teatru Dramatycznego 2 Korpusu. W 1945, wraz z aktorami swego teatru oraz aktorami Polish Parade, wzięła udział w zrealizowanym we Włoszech przez Michała Waszyńskiego polsko­-włoskim filmie Wielka droga.

W sierpniu 1946 z zespołami teatralnymi przyjechała do Wielkiej Brytanii. Pełniła obowiązki kierownika Teatru Dramatycznego 2 Korpusu do końca sierpnia 1948. W lipcu 1947 w Scala Theatre w Londynie zorganizowała kilkudniowy festiwal teatralny, ukazujący część wojennego dorobku tego zespołu. Sama wystąpiła w inaugurującym festiwal widowisku Droga Konrada w reż. Radulskiego. Zagrała jeszcze Belinę (Chory z urojenia, marzec 1948) i Rachel (Wesele, maj 1948).

Po demobilizacji i rozwiązaniu wojskowych zespołów teatralnych pozostała w Londynie, w nowo powołanym Polskim Teatrze Dramatycznym (od 1954 Teatr Polski im. Słowackiego, od 1956 Teatr Polski ZASP). Występowała w rolach: Matki (Słoneczniki, 1949); Elżbiety (Rozdroże miłości), Salomei (Listy do matki wg utworów J. Słowackiego), Elżbiety (Kroki na schodach, za tę rolę otrzymała nagrodę Towarzystwa Przyjaciół Teatru Polskiego) – 1950; Anny (Sprawa Moniki), Zofii Parmen (Grzech) – 1951; Królowej Bony (Zygmunt August, 1952), Wróżki (Wyzwolenie, 1957), która wg Mariana Hemara była „nieskazitelnie «wyspiańska» w stylu, nastroju i urodzie”. W styczniu 1952 w Bradford wystawiła Most (był to jej reżyserski debiut), a w czerwcu tego roku w teatrze amatorskim w Nottingham Czerwoną różę Chopina. W 1950–52 prowadziła w Londynie Teatr Sztuk Czytanych, działający pod patronatem ZASP-u; tu reżyserowała m.in. Dwa teatry (grała Panią), czytała role m.in. w Uciekła mi przepióreczka i Nie­-Boskiej komedii. Współpracowała z innymi teatrami emigracyjnymi: w 1951 w Teatrze Aktora Wojciecha Wojteckiego reżyserowała Ptaka, w 1953 w Teatrze Nowym Stanisława Belskiego wystąpiła w Wesołym wspólniku. Później nie brała udziału w życiu artystycznym; napisała w tym okresie sztukę – widowisko ludowe Po lipowym moście (prem. Ottawa 1977). Od lutego 1959 prowadziła, z Reginą Kowalewską, w Londynie Teatr dla Dzieci (od 1963 pn. Teatr dla Dzieci i Młodzieży Syrena), w którym w styczniu 1960 reżyserowała Jasełka wg Rydla.

Brała udział w wielu programach okolicznościowych, wieczorach artystycznych, koncertach i akademiach, np. w 1949 w programie z okazji Dnia Aktora; w akademii w piątą rocznicę bitwy o Monte Cassino; w 1950 z zespołem Teatru Polskiego przygotowała fragmenty dramatów Słowackiego: Kordiana, Mazepy (grała Kasztelanową) i Marii Stuart (rola tyt.), z którymi występowała w szkołach polskich; również w 1950 w wieczorze ku czci Heleny Modrzejewskiej czytała fragmenty listów i pamiętników; w 1952 wystąpiła w widowisku Szlakiem ojców z okazji Święta Żołnierza; brała udział w wieczorach literackich pisarzy i poetów emigracyjnych. Była czynnym członkiem ZASP-u za Granicą, zasiadała kolejno w Zarządzie, Radzie Artystycznej i Sądzie Koleżeńskim. W 1960 wyjechała na stałe do Kanady; przed wyjazdem, 7 grudnia tego roku w Ognisku Polskim w Londynie, odbył się na jej cześć uroczysty, pożegnalny wieczór.

W 1964 ukończyła studia pedagogiczne na University of Manitoba, uczyła języka francuskiego w Winnipeg, a od 1967 w Ottawie, gdzie później zamieszkała. Była stale czynna w polonijnych organizacjach politycznych, społecznych i kulturalnych. Organizowała akademie patriotyczno­-religijne; poza tradycją akademii trzeciomajowych i listopadowych z okazji Święta Niepodległości, przygotowywała także wieczory poświęcone okrągłym rocznicom, m.in. powstania warszawskiego, bitwy o Monte Cassino, obchodom milenijnym. W 1980–87 prowadziła w Ottawie polski program telewizyjny. W 1980 była współorganizatorką Ottawskiego Klubu Teatralnego, w którym reżyserowała wiele amatorskich przedstawień z młodzieżą polskiego pochodzenia, m.in.: w 1980 Przed sklepem jubilera, w 1983 sceny z Dziadów (wystąpiła w roli Pani Rollison) i sceny z Nocy listopadowej, w 1984 Ambasadora, w 1985 Powrót posła, w 1989 Jasełka wg Rydla, w 1991 Grupę Laokoona, w 1988 obchodziła tu jubileusz 60­-lecia pracy artystycznej.

W ostatnich latach życia często odwiedzała Polskę, szczególnie rodzinną miejscowość koło Tamowa (do Muzeum Okręgowego w Tarnowie przekazała wiele rodzinnych pamiątek). W 1990 reaktywowała swoje członkostwo w ZASP-ie w kraju; w kwietniu 1990 w Warszawie uczestniczyła w XLIII Nadzwyczajnym Zjeździe ZASP-u. W dniu 25 kwietnia 1992 w Londynie wzięła udział w koncercie z okazji 50­-lecia ZASP-u za Granicą, w listopadzie tego roku na Uniwersytecie im. Mickiewicza w Poznaniu w konferencji Dni dramatu i teatru emigracyjnego. W marcu 1994 adaptowała i reżyserowała Opowieść o proroku Jonaszu, wystawioną w sali parafialnej kościoła św. Jakuba w Ottawie. W dniu 10 listopada 1996 przygotowała po raz ostatni akademię z okazji Święta Niepodległości, a 12 listopada wystąpiła w wieczorze poświęconym Wisławie Szymborskiej. Jesienią tego roku dla Pol. Radia w Warszawie nagrała też audycję, w której opowiedziała o swojej pracy artystycznej. W książce Teatr i dramat polskiej emigracji 1939–1989 (Poznań 1994) ogłosiła wspomnienie Teatru okres „heroiczny" i „służebny", a w książce Dramat i teatr emigracyjny po roku 1939 (Wrocław 1998) opublikowano fragment Dziennika Teatru Dramatycznego 2 Korpusu w latach 1944–48, który początkowo prowadziła sama, a potem z Jadwigą Butscherową.

Była członkinią Kongresu Polonii Kanadyjskiej, od 1976 Członkiem Zasłużonym ZASP-u za Granicą, laureatką przyznawanej przez Stowarzyszenie Civitas Christiana Nagrody im. Włodzimierza Pietrzaka „za wieloletnią i niestrudzoną animację polskiego życia teatralnego poza krajem”.

Bibliografia

Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. 3, A-Ł, IS PAN, Warszawa 2017, s. 234–236; Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–95 (il.); S. Bereś, K. Braun: Rozdarta kurtyna. Rozważania nie tylko o teatrze, Londyn 1993 s. 35–39; K. Braun: Szkice o ludziach teatru, Warszawa 1996; J. Czapski: Na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1990; Hemar; Formanowicz; I. Kiec: Teatr służebny polskiej emigracji po 1939, Poznań 1999; Kruk: Aktorzy 1915–39 (il.); Kruk: T. w Lublinie 1918–39; T. Kudliński: Młodości mej stolica, Warszawa 1970; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Mieszkowska: Była sobie piosenka (il.); Mirecki: Wozem Tespisa s. 23, 33, 43, 57, 60–63, 72, 80, 82, 85, 99, 204; O Leopoldzie Kielanowskim. Wspomnienia – szkice teatralne – dokumenty. Red. K. Fejcher-Akhtar, Londyn 1994 (J. Domańska: O Leopoldzie Kielanowskim – wspomnienie); Piekarski: Mars i Melpomena (il.); Sobański: Teatr Pol. na Śląsku; Stokowa: Wyspiański; Syrena nad Tamizą. Wybór i oprac. R. Kowalewska, Londyn 1991 (il.); Śmigielski: T. Wołyński (il.); T. Wołyński (il.); Wilski: Szkolnictwo; Wroczyński: Pół wieku s. 266; Dz. Pol. i Dz. Żołnierza 1997 nr 11; Gaz. Wyb. 1997 nr 3, 38; Kur. Warsz. 1938 nr 238, 248, 342, 1939 nr 27; Kur. Wil. 1933 (8 II, 17 III, 29 IV); Logeion 1936 nr 1, 2 (il.), 1937 nr 3 (il.); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 (H. Krzyski), 1988 z. 1–2 s. 4, 5, 9, 13 (il.), 15–21, 26, 28, 36, 50, 59–69 (il.), 119, 1998 z. 1–2 s. 2–53 (il.), 1999 z. 2 s. 177–217 (A. Mieszkowska; il.); Prz. Pol. (dod. kulturalny Nowego Dziennika w Nowym Jorku) 1997 (20 II); Tydzień Pol. 1960 (7 XII), 1985 (19 I), 1997 (4 I, 11 I); Programy (m.in.: T. Dramatyczny 2 Korpusu. Bagdad 1943-Londyn 1947), IS PAN; Arch. Emigracji, Toruń; Archiwalia i fot., Arch. PAN Warszawa (Kolekcja „Artyści emigracyjnej Melpomeny", dar A. Mieszkowskiej).

Ikonografia

M. Troat-Idzikowska: Portret, rys., oł. i kredka, 1941, repr. Pam. Teatr. 1999 z. 2 s. 192; M. Schneider: Portret, rys. piórko, Londyn, 1941 – Instytut Pol. i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie, repr. J.R. Krzyżanowski: Generał (Opowieść o Leopoldzie Okulickim), Londyn 1980; Fot. – Bibl. Nar., MTWarszawa, NAC.

Żródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. 3, A-Ł, IS PAN, Warszawa 2017, s. 234–236. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Uzupełenienia bibliograficzne

• Domańska Jadwiga, Wspomnienie o Teatrze 2-go Korpusu, w: „SPK w Kanadzie” 1974 (Toronto), Vol. 13, No. 1/49, January 1974., pp. 6-8, z komentarzem Hanny Chylińskiej [wersja cyfrowa];
• Domańska Jadwiga,  Teatru okres heroiczny i służebny, w: Jubileuszowy Kalendarz Polski, Promyk Publishing, Ottawa – Philadelphia, 1994;
   
• Braun Kazimierz, Jadwiga Domańska – teatr jako służba, w: Szkice o ludziach teatru, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 1996;
• Mieszkowska Anna, Jadwiga Braun-Domańska (1907–1996), „Pamiętnik Teatralny” 1999, nr 2 (190);
• Mieszkowska Anna, Materiały Jadwigi Braun-Domańskiej (1907–1996) (III–367), „Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk” 2014 nr 55, s. 11–29; zawiera biogram i inwentarz archiwaliów Domańskiej w Archiwum PAN [wersja cyfrowa];
• Ogniwa jednego łańcucha. 1956–2006. 50 lat Federacji Polek w Kanadzie, Kanadyjsko-Polski Instytut Badawczy, Montreal 2006, s. 276-8;
• Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, Biuletyn Jubileuszowy 1993. 1943-1993, Montreal, 1993, str. 192.
• Wyczyński Paweł, Ruszkowski Andrzej H., Sokoloski Richard, A Search for Knowledge and Freedom. The Polish-Canadian Perspective, Promyk, Ottawa, 1995, str. 222-3, 253–4.

Zbiory archiwalne Jadwigi Domańskiej w Archiwum Polskiej Akademii Nauk (APAN) – Sygn. 302/625