Osoby

KLUSZEWSKI Jacek Wincenty Antoni (16 sierpnia 1761 Sielec k. Skalbmierza – 14 lutego 1841 Kraków), antreprener.

Był synem Wojciecha K., herbu Jasieńczyk, senatora (właściciela rozległych majątków w pow. proszowickim, wiślickim, w woj. kijowskim i nieruchomości w Krakowie) oraz Anny z Dembińskich. W 1772–77 kształcił się u pijarów w Warszawie, używając od 1775 tytułu starosty brzegowskiego. Jego zdolności zwróciły uwagę Stanisława Augusta, który – jak podaje K. Skibiński – wysłał go na trzy lata (1777–80) w podróż po Europie, a po powrocie zatrudnił w swojej kancelarii. Po okresie gospodarowania na wsi i porządkowania spraw majątkowych, przeniósł się K. w 1783 na stałe do Krakowa i wtedy zapewne ożenił się z Anną z Pfeifferów.

14 sierpnia 1787 zgłosił w magistracie propozycję „najęcia Teatru Miejskiego w Ratuszu” domagając się przywileju wyłączności. W październiku 1787 został zawarty roczny kontrakt między K. i miastem (na proponowanych przez niego warunkach). Na początek przejął włoski zespół operowy D. Toniolego sprowadzony podczas pobytu króla w Krakowie i do poł. 1789 wystawiał wyłącznie włoskie opery.

Wkrótce prowizoryczny t. w Ratuszu okazał się niewystarczający i już pod koniec 1787 przeniesiono przedstawienia do Pałacu Spiskiego. Do zespołu wchodzili wówczas stopniowo pol. aktorzy, jak np. M. Jasińska. Ówczesny widz pisał w 1788, że opera K. „przechodzi Teatr Księcia Esterhazego” (cyt. za Z. Jabłońskim). Wiosną 1789, po zamknięciu t. pol. w Warszawie, przybyła do Krakowa grupa tamtejszych aktorów (m.in. T. Marunowska, K. Owsiński, O. Kaczkowski). W t. krak. pojawiła się wtedy także pol. komedia. Równocześnie wyszkolony przez K. zespół pol. śpiewaków rozpoczął od sez. 1789/90 występy w operach śpiewanych po polsku (włoski zespół został rozwiązany). Na styczeń 1792 K. wyjechał ze swym zespołem na występy gościnne do Dubna. W następnych sez. aktorzy warsz. opuścili Kraków i zespół K. znacznie się osłabił. Kres pierwszemu okresowi jego działalności położył wybuch powstania kościuszkowskiego, którego K. był gorącym zwolennikiem (m.in. ofiarował na rzecz powstania cztery konie z pełnym rynsztunkiem dla jeźdźców).

Po półtorarocznej okupacji pruskiej Kraków został zajęty przez Austrię (5 stycznia 1796) i do końca kwietnia 1798 istniał w Krakowie jedynie t. niemiecki. Lecz już we wrześniu 1796 K. powrócił prawdopodobnie do myśli o t. (wskazuje na to fakt, że starał się u władz miejskich o zaświadczenie dotyczące swej poprzedniej działalności teatr.). Najprawdopodobniej już w 1797 urządził prowizoryczną scenę w swoich domach przy pl. Szczepańskim, którą prawdopodobnie zajął niem. zespół K. Wothego. Inicjatywie K. należy też zapewne przypisać dwa pol. przedstawienia w marcu 1798. Po bankructwie i ucieczce K. Wothego uzyskał K, dzięki obietnicy wybudowania t. własnym kosztem, austr. przywilej teatr. na przedstawienia niemieckie.

W przebudowanych w drugiej połowie 1798 gruntownie, choć niedbale, domach przy pl. Szczepańskim otworzył 1 stycznia 1799 własny t., powierzając dyr. F. Horscheltowi. Po 1800 zaczął stopniowo wprowadzać pol. przedstawienia, m.in. w lecie 1800 starał się o sprowadzenie zespołu W. Bogusławskiego (bezskutecznie). Doszło do tego dopiero w 1809, kiedy to Bogusławski dał w Krakowie pięćdziesiąt cztery przedstawienia. Po wyjeździe Bogusławskiego K. prowadził dalej t., lecz nie był go już w stanie finansować. Fakt ten sprawił, że następne sez. były krótkie i nieregularne (w 1810 w czasie jednej z przerw w działalności t. aktorzy pod kier. Sz. Niedzielskiego i W. Kratzera zaczęli dawać przedstawienia na własny rachunek). W 1810–16 z ramienia K. prowadzili t. krak.: A. Bensa (1810–11), zapewne K. Dzikowski (grudzień 1811), K. Kamiński (luty, marzec 1813), Sz. Niedzielski (od czerwca 1813) i K. Kratzer (sez. 1815/16). Po utworzeniu w 1815 Wolnego Miasta Krakowa przedstawienia odbywały się przez dwa lata trybem dorywczym.

We wrześniu 1817 Senat Wolnego Miasta Krakowa przeprowadził pertraktacje z K. i 13 października 1817 zawarł z nim dziesięcioletni kontrakt na prowadzenie t. w Krakowie z zapewnieniem sześciu tysięcy zł rocznej subwencji. W czerwcu 1817 sprowadził K. zespół K. Bauera, jesienią tego roku dyr. t. objął J. Kochanowski, w 1819 L. Rudkiewicz. Na lato 1820 K. sprowadził do Krakowa doskonały lwow. zespół J.N. Kamińskiego, na sez. 1820/21 wil. aktorów pod przewodnictwem K. Skibińskiego. 6 grudnia 1820 Senat wystąpił do sądu o rozwiązanie z nim kontraktu z jego winy. 2 października 1821 Senat – po porozumieniu się z K. – wycofał skargę, zaś 19 grudnia 1821 na wniosek Zgromadzenia Reprezentantów, podwyższył zasiłek płacony K. do kwoty dziewięciu tysięcy zł rocznie. W 1823 opuścili Kraków K. i J. Skibińscy; K. coraz mniej dbał o poziom t. ratując jego stan sprowadzeniem na lato 1824 zespołu lwow.; w sez. 1825/26 znów powierzył kierownictwo Skibińskiemu.

Gdy w 1827 upłynął termin dziesięcioletniego kontraktu, K. oświadczył Senatowi, że zamierza się wycofać z przedsiębiorstwa i chce sprzedać t. z wyposażeniem; aby nie narażać Senatu na kłopoty, zgodził się przez rok jeszcze prowadzić scenę, o ile otrzyma piętnaście tysięcy zł subwencji rocznej. Otrzymał trzynaście tysięcy zł (przy skróceniu sezonu do sześciu miesięcy) i na tych warunkach prowadził t. do 1830. Wobec słabego poziomu przedstawień (zła wystawa, braki w zespole i kiepski repertuar) sprowadzał aktorów lwow. (lato 1829) i niem. zespoły operowe (lato 1827 i 1828). W 1830 zakończyła się teatr. działalność K. trwająca z niewielkimi przerwami czterdzieści trzy lata.

Zwolennik ideologii oświecenia, wolnomularz (należał do krak. loży Przesąd Zwyciężony), Kluszewski zasłużył się ugruntowując byt pol. t. w Krakowie.

Wedle Ambrożego Grabowskiego „był to człowiek wielce wykształcony, sam aktorów formował, lubił bardzo muzykę i sam na instrumentach, szczególnie na skrzypcach, grał po mistrzowsku”.

Rzutki, pomysłowy, miał zmysł do interesów i dorobił się z czasem wielkiego majątku. (M.in. handlował nieruchomościami, tworzył zakłady przemysłowe.) W 1798 trafnie odgadł, że tylko przejęcie inicjatywy austr. we własne ręce umożliwi w przyszłości wznowienie pol. przedstawień. W późniejszych latach jego działalności losy t. krak. kształtowały się zmiennie i przypadkowo, w zależności od tego komu K. powierzał bezpośredni zarząd sceny. Nie bez wpływu na to pozostały jego koleje osobiste. Stracił on niemal całą fortunę, a wówczas i t. zaczął traktować jako źródło niewielkiego, lecz nieodzownego dochodu. Z żoną rozstał się wcześnie; z jego przyjaciółek w pamięci współczesnych utrwaliła się Wilhelmina Delly, niem. aktorka węgierskiego pochodzenia (przypisywano jej znaczny wpływ także na sprawy teatralne). K. przetrwał w tradycji krak. jako postać barwna, budząca zaciekawienie i respekt. „Otaczał się zwykle towarzystwem więcej stąd zaleconym, że złożone było z ludzi wykształconych niż z domów pańskich ród swój wiodących, słowem żył prawdziwie po wygodnemu, od nikogo niezawisły, i w tym stanie niepodległości umarł” (A. Grabowski).

Bibliografia

Bąkowski: Teatr krak.; Estreicher: Teatra; A. Grabowski: Wspomnienia, Kraków 1909; PSB XIII (Z. Jabłoński); Skibiński: Pamiętniki; Rocz. Biblioteki PAN w Krakowie 1966 i nadb. (Z. Jabłoński), 1970 i nadb. (Z. Jabłoński).

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

Jabłoński Zbigniew, Dzieje teatru w Krakowie w latach 1781-1830, Kraków 1980.

„Miejsce i architektura” – Stary Teatr – Konserwatorium Muzyczne w Krakowie

Prezentacja opracowana przez Małopolski Instytut Kultury