Osoby

„Kobieta wieku świateł” – to najlepsze może określenie sylwetki naukowej zmarłej tego lata Pani Profesor, którą pozwalaliśmy sobie (z całym szacunkiem) zwać po prostu Panią Karyną. Nie ujmowało to godności tej Uczonej – osobie słusznego wzrostu, o kształtnej głowie i klasycznych rysach twarzy; powściągliwej i dyskretnej, a w młodości ponoć wręcz nieśmiałej. Wolałaby zapewne oryginalne określenie francuskie: „femme des Lumières” – precyzyjnie i bez pompy sytuujące ją w epoce, którą się przez całe życie zajmowała.

Córka Witolda Wierzbickiego, zasłużonego profesora Politechniki Warszawskiej^[1], urodziła się tuż przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości w Permie na Uralu, gdzie ojciec rozpoczynał pracę zawodową. Matka jej, Nadieżda Johanson, wywodziła się z jednej z wielu osiadłych w Kijowie rodzin niemieckich^[2]. W 1918 Karyna wraz z rodzicami znalazła się w Warszawie. Jedynaczka odebrała w domu staranne wykształcenie, władając biegle dwoma obcymi językami. Tańca – który pozostanie jej wielką pasją – uczyła się na prywatnych kursach baletowych w szkole mistrza Zygmunta Dąbrowskiego. Przed samym wybuchem II wojny światowej zdążyła ukończyć studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu im. Józefa Piłsudskiego (seminarium prof. Marcelego Handelsmana); dyplomu odebrać nie zdążyła^[3]. Przedstawiona na tymże uniwersytecie w roku 1948 praca doktorska pt. Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta^[4] wyznaczała już właściwe horyzonty badawcze przyszłej znawczyni „wieku świateł” w teatrze, która zachować miała przy tym wielką dociekliwość i ostrożność wobec źródeł historycznych.

Młodej doktorantce (pracującej w pierwszych powojennych latach jako asystent w bibliotece uniwersyteckiej) udało się dotrzeć do bezcennych skarbów – zbiorów kilku pokoleń królewskiej rodziny Poniatowskich (b. Archiwum Potockich z Jabłonny), niedostępnych dla badaczy przez 150 lat, teraz zaś – po przejęciu przez Wydział Archiwów Państwowych – poddawanych inwentaryzacji. Ambitnym wyzwaniem stało się rozszyfrowanie zawartości dwóch oprawnych tomów rękopisów zatytułowanych Le Théâtre, zawierających dokumenty do dziejów teatru stanisławowskiego, po czym przygotowanie ich do druku. Nieznane Ludwikowi Bernackiemu w chwili publikacji jedynego dotąd w Polsce wydawnictwa źródłowego z tego zakresu^[5] korespondencja i kontrakty między aktorami i antreprenerami a monarchą, memoriały i supliki, „regulamenty” i akta procesowe, kosztorysy prowadzenia kolejnych antrepryz i wykazy granych w pierwszym roku sztuk – pozwoliły zobaczyć w nowym świetle stronę organizacyjno-prawną teatru czasów Stanisława Augusta, odsłaniając nowe okoliczności jego przekształcania się ze sceny dworskiej, prywatnej w przedsiębiorstwo, subwencjonowane i kontrolowane przez króla. Ujawnione zostały żywotne interesy ludzi, którym teatr powierzono, tudzież rola monarchy w walce o monopol na wszystkie widowiska w mieście, wyjaśniona sporna kwestia własności gmachu teatralnego.

Wykorzystane w pracy doktorskiej archiwalia stały się znakomitym punktem wyjścia dla poważnego przedsięwzięcia edytorskiego. Całe to bowiem silva rerum, barwnie ilustrujące zarówno atmosferę codziennej pracy w teatrze, burzliwe stosunki między różnojęzycznymi zespołami a właścicielami bądź najemcami sal, niepewny los aktorów i trudności antreprenerów, jak i wysokie koszta ponoszone przez społeczeństwo na rzecz utrzymania formującego się teatru narodowego – cały ten olbrzymi materiał, poszerzany oczywiście drogą dalszych kwerend archiwalno-bibliotecznych^[6], przekładany na język polski i starannie selekcjonowany – zapełnił w ciągu najbliższych paru lat dwutomowe wydawnictwo Źródła do historii teatru warszawskiego od roku 1762 do roku 1832, sygnowane nazwiskiem Karyny Wierzbickiej^[7]. Zdaniem Jacka Lipińskiego charakter naprawdę pionierski miała zwłaszcza część druga, partie dotyczące powtórnej antrepryzy Wojciecha Bogusławskiego (1799–1814) i rządów Ludwika Osińskiego (1814–1833). Znalazł się tu szereg pasjonujących materiałów. Niezwykle cennym dokumentem (równorzędnym z Rocznikami Teatru Warszawskiego czy odkryciami repertuarowymi poczynionymi przez Bernackiego) jest np. Katalog ksiąg teatralnych polskich i włoskich, „to jest komediów, dramów i oper razem z muzyką do użycia W. Ludwikowi Osińskiemu oddanych w roku 1814”. A już za istną perłę uznał recenzent Sprawozdanie administratora teatru, zawierające dokładny opis gmachu teatralnego, sceny i widowni, „inwentarz dekoracjów, wykaz muzyki do użycia dla orkiestry teatralnej (tj. partytur orkiestrowych), wykaz instrumentów muzycznych i innych efektów, wykaz sukien i ubiorów różnych w garderobie do właścicielki teatru należących podług inwentarza oraz opis sal na reduty”. „Prosimy o więcej, prosimy o jeszcze i… z góry dziękujemy!” – wołał, zachęcony dodatkowo objaśnieniami autorki po każdym dokumencie oraz przypisami, „łączącymi szczęśliwie lakoniczność formy z dosadnością treści”^[8].

Pojedyncze inedita ogłaszała równocześnie, od początku jego istnienia, w „Pamiętniku Teatralnym”, pokazując zarazem pazur rasowego polemisty w sporach z Eugeniuszem Szwankowskim, historykiem-varsavianistą, który po spaleniu przez Niemców lwiej części dokumentów Archiwum Miejskiego – z olbrzymim zespołem znanych sobie bliżej teatraliów^[9] – usiłował odtwarzać z pamięci ich zawartość. Zaatakował on wcześniej doktorat młodej badaczki, usiłując dowieść, że tytuł pracy Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta nie odpowiada treści; brak tu bowiem mowy o repertuarze i - co gorsza – brak (tak istotnego w latach stalinizmu) tła gospodarczo-społecznego^[10].

W ślad za polemiką, odpierającą te zarzuty w odwołaniu do wyłożonych jasno celów pracy i prowokującą recenzenta do bliższego pochylenia się nad tekstem, przyszedł atak. Dr Wierzbicka odważyła się mianowicie wnieść poprawki i uściślenia do opublikowanej właśnie w „Pamiętniku” próby rekonstrukcji teatru stanisławowskiego pióra swego oponenta, prostując fakty powodujące w jej mniemaniu zniekształcenie obrazu polityki repertuarowej króla i zdeprecjonowanie jego morale^[11]. Opracowane przez nią samą materiały z Archiwum Potockich i innych (zarówno te drukowane jak i inedita), w nowym smakowitym wyborze, dokonanym ze szczególnym uwzględnieniem na ludzi warszawskiej sceny, znaleźć się miały w szykowanej z okazji jej dwustulecia monumentalnej publikacji pod red. Jana Kotta Teatr Narodowy 1765–1794 (1967).

Pani Karyna początkowo próbowała godzić pracę naukową z dydaktyką. Wykłady prowadzone w latach 1951–1956 na Wydziale Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej^[12] kosztowały ją jednak za każdym razem, jak przyznała później, tyle zdrowia, że zdecydowała się pozostać pod auspicjami – bliższej swej naturze – Polskiej Akademii Nauk (jako klasyczny introwertyk, do końca zachowała obawę przed wszelkimi publicznymi wystąpieniami). To w pracowni prof. Kotta w Instytucie Badań Literackich (1953–1959), osiągnąwszy tzw. „samodzielność”, uczestniczyła w przygotowywaniu owej (prawie tysiącstronicowej) jubileuszowej księgi o Teatrze Narodowym doby Oświecenia, prezentującej nowe rozumienie epoki, jakie kształtowało się w ciągu ostatnich czterdziestu lat, i wyznaczającej tropy dla przyszłych badaczy.

Po zlikwidowaniu pracowni IBL znalazła ostatecznie swoje miejsce w Instytucie Sztuki PAN (Zakład Historii i Teorii Teatru, 1959–1988), gdzie przyjęła na siebie główny trud organizowania wielkiej trzydniowej sesji, poświęconej dwustuleciu sceny narodowej. Uczestniczyli w niej – prócz Zakładu Teatru in gremio^[13] – najwybitniejsi krajowi specjaliści, a jeden z zaproszonych gości z zagranicy, prof. František Černy z praskiego Uniwersytetu Karola, wyznał, że był na wielu konferencjach, lecz żadna nie została tak wszechstronnie przygotowana pod względem merytorycznym. Wśród dyskutantów znalazł się m. in. mąż Pani Karyny, prof. Jerzy Michalski, jeden z największych autorytetów w gronie historyków – specjalistów od XVIII wieku^[14].

Idąc własną drogą, Karyna Wierzbicka-Michalska krok po kroku gruntowała spokojnie swą pozycję. Mianowana w roku 1973 profesorem nadzwyczajnym, w 1987 zaś – profesorem zwyczajnym, na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych prowadziła przez niedługi czas Pracownię Historii Teatru Polskiego. Funkcje kierownicze nie odpowiadały jednak jej usposobieniu. Realizowała się najlepiej w indywidualnych pracach naukowych i rozmowach w cztery oczy, delikatnie udzielając porad i wskazówek. Pod jej kierunkiem powstały trzy rozprawy doktorskie na temat baletu (w tym – Janiny Pudełek, przyszłej historyczki baletu warszawskiego).

Spośród ośmiu własnych pozycji książkowych najbardziej ceniła cztery: Teatr warszawski za Sasów (1964), dwie części Aktorów cudzoziemskich w Warszawie^[15].oraz podsumowanie całokształtu swoich badań w formie monograficznego tomu Instytutowej „syntezy” – Teatr w Polsce w XVIII wieku (1977).

Autorstwo dwóch pierwszych prac postawiło Panią Profesor wśród badaczy najbardziej zasłużonych dla obrazu teatru zawodowego czasów saskich^[16]. Wsparte na rozległej znajomości źródeł – polskich i obcojęzycznych (niemieckich, francuskich, rosyjskich i włoskich, a nawet duńskich i portugalskich) – poszerzały one horyzonty autorów obcych monografii, śledzących ekspansję rodzimych zespołów aktorskich poza granicami ich krajów, o mało znane lub nieznane im zjawiska zachodzące na terenie Polski^[17]. Nie mniej ważnym walorem tych prac było ukazanie rangi artystycznej warszawskiej opery włoskiej na tle teatrów Europy środkowej. Teatr warszawski za Sasów uznał znawca oświecenia prof. Zdzisław Libera za „pierwszą syntetyczną w tym zakresie monografię”, tym bardziej wiarygodną, że opartą w znacznym stopniu na samodzielnych odkryciach archiwalnych i badaniach szczegółowych^[18]. Notowane skrupulatnie gaże aktorów dramatycznych i tancerzy przebywających w Warszawie, wydatki na kostiumy, koszta ich podróży itp. niezbicie wykazują niezwykłą teatralną pasję Augusta II, której pierwsi polscy autorzy i aktorzy zawodowi zawdzięczali znajomość wzorów rozmaitych gatunków repertuaru europejskiego w dobrym wykonaniu zespołów komedii francuskiej i dell’arte. Książka o aktorach cudzoziemskich w Warszawie w XVIII wieku, dotycząca przede wszystkim życia teatralnego, stanowi także (zdaniem recenzenta) ważny składnik wiedzy o polityce kulturalnej w Polsce tego czasu, dostarczając ponadto materiału do rozważań nad socjologią kultury.

Inicjujący wielotomowe Dzieje teatru polskiego tom pióra Karyny Wierzbickiej-Michalskiej (oparty na gruntownym przebadaniu źródeł w trzech językach, w pewnych partiach już opracowanych osobiście, oraz prasy z epoki) stoi w jednym rzędzie z wzorcowym podręcznikiem akademickim z serii „Wielka historia literatury”, czyli z Oświeceniem Mieczysława Klimowicza. Dokumentuje narodziny stałego teatru publicznego, grającego w języku narodowym, lecz wciąż w otoczeniu zespołów cudzoziemskich (francuskiego i włoskiego) i poza ich wzorcami korzystającego także z dorobku sceny dworskiej obu Sasów, jak również scen magnackich oraz szkolnych. Ważnym osiągnięciem książki – pisał prof. Libera – jest przezwyciężenie utrzymującego się od czasów Bogusławskiego poglądu, jakoby zespoły obce hamowały teatr polski w jego rozwoju. Przeciwnie, dostarczyła ona nowych argumentów dla podbudowania tezy, że „Warszawa... stała się za panowania Stanisława Augusta jednym z ośrodków europejskiego życia teatralnego”. Mimo upływu czasu jest do dziś niezastąpionym kompendium uniwersyteckim wiedzy o teatrze stołecznym czasów saskich i stanisławowskich. W równe ćwierć wieku od ukazania się tego tomu autorkę zaproszono do współudziału w prestiżowym wydawnictwie Cambridge University Press Theatres in Europe: a documentary history^[19].

Wśród około czterdziestu artykułów pióra Pani Profesor („Pamiętnik Teatralny”, „Studia Warszawskie”, „Wiek Oświecenia”), biogramów przygotowanych dla PSB, recenzji (w tym – dwóch prac doktorskich), imponuje zwłaszcza ostatni: O wiarygodności „Dziejów Teatru Narodowego”^[20]. Przy całym szacunku dla talentu Bogusławskiego – Karyna Wierzbicka punkt po punkcie zbija argumenty służące podbudowaniu tezy na temat roli „twórcy i obrońcy sceny narodowej” – kosztem nie tylko właściciela przywileju teatralnego, Ryxa (którego ten odsądza od czci i wiary), ale i samego króla. Niezawodna znajomość źródeł bardziej obiektywnych pozwala sędziwej już autorce na uprzytomnienie bezkrytycznym nieraz czytelnikom pamiętników „ojca sceny narodowej” znaczenia stworzonych z inicjatywy Stanisława Augusta trwałych podstaw organizacyjnych pierwszego publicznego teatru polskiego, jak i późniejszych stałych zasiłków finansowych z królewskiej szkatuły, dla pomyślnego rozwoju sceny polskiej – a zarazem na „odkłamanie” przyczyn jej upadku w roku 1784 (winne są temu nie tyle szykany Ryxa, ile życie prywatne Bogusławskiego i bankructwo jego antrepryzy).

Warto wspomnieć na koniec o mniej może efektownych, lecz niemniej użytecznych pracach redakcyjno-organizacyjnych, wieloletniej aktywnej obecności w Komitecie Redakcyjnym „Studiów i materiałów do dziejów teatru polskiego”, w Kolegium Redakcyjnym Dziejów teatru polskiego, a także o członkostwie w Radzie Naukowej IS PAN (1975–1988). Za całokształt działalności otrzymała Złoty Krzyż Zasługi, a wyrazem najwyższego uznania ze strony środowiska było zaliczenie jej w 240. rocznicę powstania sceny narodowej w poczet członków honorowych Polskiego Towarzystwa Historyków Teatru.

Dla nas, którzy mieliśmy zaszczyt być jej młodszymi kolegami, pozostanie przykładem rzadko spotykanej konsekwencji i rzetelności badań naukowych, elegancji i swobody poruszania się tyleż w świecie teatru, co muzyki operowej i baletu. Szkic sylwetki Karyny Wierzbickiej-Michalskiej byłby bezduszny bez najkrótszej choćby wzmianki o stworzonym przez nią domu, w którym po odejściu na emeryturę zawsze chętnie nas widziała, wypytując o wszystko po kolei, o nasze dzieci, książki i podróże, dzieląc się radością z kolejnych sukcesów naukowo-literackich męża i syna czy troską o wnuki, Karinę i Patryka. Owdowiawszy przed pięciu laty, w miarę upływającego czasu coraz silniej odczuwała nieobecność Jerzego Michalskiego w wielkim mieszkaniu w zabytkowej kamienicy przy ul. Mokotowskiej, wypełnionym książkami, które niegdyś ich połączyły. Dodali do nich swoje własne, które niezależnie od różnicy pola badawczego w jakiejś mierze są świadectwem wspólnie przemierzanej drogi i niezależnie od stosowanych metod długo jeszcze będą nam służyły.

Przypisy

1. Był wybitnym specjalistą w zakresie mechaniki budowli (wsławionym m. in. zastosowaniem rachunku prawdopodobieństwa do obliczania prawdopodobieństwa katastrofy budowlanej), przez ćwierć wieku – dziekanem Wydziału Inżynierii, który po II wojnie światowej tworzył od nowa. Doktor honoris causa Politechniki Warszawskiej, członek rzeczywisty (i wiceprezes) Polskiej Akademii Nauk, prezes NOT-u. Syn Stanisława Wierzbickiego – naczelnego dyrektora firmy budowlanej Rudzki.↩
2. Ojciec jej był wydawcą.↩
3. Wedle zaświadczenia z uczelni (z podpisem prof. Juliana Krzyżanowskiego), dyplom magistra filozofii w zakresie historii otrzymać miała w grudniu 1939.↩
4. Promotor: prof. Janusz Woliński. Rozprawa ogłoszona drukiem w serii „Biblioteka Historyczna im. Tadeusza Korzona”: K. Wierzbicka, Życie teatralne w  Warszawie za Stanisława Augusta, Warszawa 1949.↩
5. L. Bernacki, Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1–2, Lwów 1925.↩
6. Zwłaszcza w Archiwum Głównym Akt Dawnych, dokąd trafiła większość zbiorów.↩
7. K. Wierzbicka, Źródła do historii teatru warszawskiego od roku 1762 do roku 1833. cz. I: Czasy stanisławowskie, Wrocław 1951; cz. 2: 1795–1833, Wrocław 1955.↩
8. J. Lipiński, K. Wierzbicka-Michalska, Źródła…, cz. 2, „Pamiętnik Teatralny” 1956 z. 2–3.↩
9. Ok. 1500 voluminów i 20 000 fotografii.↩
10. „Kwartalnik Historyczny” 1950/1951 z. 1–2; polemika K. Wierzbickiej, ibidem, 1952, s. 156–159.↩
11. Zob. E. Szwankowski, Teatr warszawski XVIII i XIX wieku na tle przemian społeczno-politycznych, „Pamiętnik Teatralny” 1952 z. 2–3; K. Wierzbicka, Na marginesie rozprawy E. Szwankowskiego oraz odpowiedź autora, ibidem, 1953 z. 1. Spór zakończył się napisanym wspólnie artykułem do okolicznościowego wydawnictwa 200 lat Teatru Narodowego, pod wspólną redakcją.↩
12. Utrwalone w formie skryptów: Historia sceny polskiej, cz. I – Warszawa 1951, cz. II – Warszawa 1955.↩
13. Ona sama jako referentka prezentowała początki warszawskiego baletu.↩
14. Ślub w 1951; syn znanego nauczyciela liceów warszawskich i bibliofila Jana Michalskiego (którego zbiory – z górą 30000 woluminów, uchodzące przed wojną za najznakomitszy prywatny księgozbiór warszawski – stały się fundamentem Biblioteki IBL PAN), ojciec Witolda (ur. 1957). Przyszły autor monografii Stanisław August Poniatowski, Warszawa 2009.↩
15. Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w XVIII wieku, Warszawa 1977; Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w latach 1795–1830, Warszawa 1988.↩
16. B. Judkowiak, Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje, Poznań 2007, s. 13.↩
17. Najmniej znane spośród występujących w Polsce obcych zespołów były zespoły niemieckie. Zob. E. Rzadkowska, Ocena dorobku naukowego prof. dr Karyny Wierzbickiej-Michalskiej przed nadaniem jej tytułu profesora zwyczajnego, 1986. Archiwum IS PAN.↩
18. Z. Libera, Ocena dorobku naukowego prof. dr Karyny Wierzbickiej-Michalskiej, jw. Archiwum IS PAN.↩
19. T. II: National Theatres in Northern and Eastern Europę 1746–1900, ed. by L. Senelick, Cambridge University Press, Cambridge 1991.↩
20. „Wiek Oświecenia” 1998 nr 14.↩

Maria Olga Bieńka

Źródło: Maria Olga Bieńka, Karyna Wierzbicka-Michalska (1918–2012), „Pamiętnik Teatralny” 2012 z. 1–2, s.

Bibliografia

• Wierzbicka Karyna: Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta, Towarzystwo Miłośników Historii, Warszawa 1949;
• Wierzbicka Karyna: Źródła do historii teatru warszawskiego od roku 1762 do roku 1883. Cz. 1, Czasy stanisławowskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1951;
• Wierzbicka Karyna: Historia sceny polskiej. Cz. 1, Centralny Zarząd Szkół Artystycznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1953;
• Wierzbicka Karyna: Warszawska scena narodowa na przełomie (1795-1799), Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1954;
• Wierzbicka Karyna: Historia sceny polskiej. Cz. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955;
• Wierzbicka Karyna: Źródła do historii teatru warszawskiego [od roku 1762 do roku 1883]. Cz. 2, 1795-1833, Zakład im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN, Wrocław 1955;
• Teatr warszawski za Sasów, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964;
• Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1967;
• Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w XVIII wieku, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975;
• Teatr w Polsce w XVIII wieku, Instytut Sztuki PAN, PWN, Warszawa 1977; seria Dzieje teatru polskiego [wersja cyfrowa];
• Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w latach 1795-1830, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988;
• O wiarygodności „Dziejów Teatru Narodowego” Wojciecha Bogusławskiego w: „Wiek Oświecenia” 1998 t. 14, s. 149–167;

prace redakcyjne i edytorskie

• Radziwiłłowa Franciszka Urszula: Teatr Urszuli Radziwiłłowej, oprac. i posł. Karyna Wierzbicka; Studium Talia i Melpomena w Nieświeżu napisał Julian Krzyżanowski, Instytut Badań Literackich PAN, PIW, Warszawa 1961;
• 200 lat Teatru Narodowego. Cz. 1, Lata 1765-1924, pod red. Eugeniusza Szwankowskiego i Karyny Wierzbickiej, Teatr Narodowy, Warszawa 1965 [wersja cyfrowa];
• Teatr Narodowy 1765–1794, pod red. Jana Kotta, opr. Jerzy Jackl, Barbara Król-Kaczorowska et al., Warszawa 1967 [wersja cyfrowa]
• Teatr Narodowy w dobie oświecenia. Księga pamiątkowa sesji poświęconej 200-leciu Teatru Narodowego, red. nauk.: Ewa Heise, Karyna Wierzbicka-Michalska, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1967;
• National Theatre in Northern and Eastern Europe, 1746-1900, Ed. by Laurence Senelick, assoc. Ed. Peter Bilton, Karyna Wierzbicka-Michalska [et Al.]. Cambridge University Press, Cambridge 1991.