Aleksandra Lüde
Lüde Aleksandra Laura Barbara, z Kobylińskich, 2° v. Żmurkowa (1 listopada 1853 Lwów – 19 marca 1920 Warszawa), aktorka. Była córką Józefa Kobylińskiego, intendenta teatru lwowskiego, i Antoniny z Batowskich. W 1872 wyszła za mąż za majora wojsk austriackich, barona F. Lüde von Schleswig-Holstein.
Po śmierci męża Lüde wstąpiła do teatru. Michał Chomiński pisał, że zaczęła występować w operetce w Niemczech pod arystokratycznym nazwiskiem męża, chcąc zmusić jego rodzinę do wypłacenia odszkodowania w zamian za zrezygnowanie z występów. Nie jest to jednak wiadomość pewna.
Debiutowała w teatrze lwowskim 17 lutego 1877 w partii tytułowej w Pięknej Helenie, a 22 maja tego roku w teatrze krakowskim w partii Panny Lange (Córka pani Angot). Zrezygnowała jednak z kariery operetkowej.
30 maja 1877 wystąpiła w roli Julii (Pozytywni) w teatrze krakowskim i od października została zaangażowana. Po pierwszym sezonie Antoni Zaleski pisał o niej: „przed rokiem dyletantka, dziś już jest artystką, której każdy najwybredniejszy nawet reżyser może spokojnie powierzyć konwersacyjne role salonowe”. W Krakowie grała m.in. Miss Ewę Barnett (Dora), Blankę (Jan de Thommeray), Panią Stuart (Oszustka paryska), Mańkę (Pan Damazy), Spinozę (Uriel Akosta), Królową Annę (Szklanka wody), Alicję (Stare głowy, młode serca). Pobyt w teatrze krakowskim pod kierunkiem Stanisława Koźmiana nauczył ją umiaru w grze i finezyjnego prowadzenia dialogu.
4 lipca 1880 debiutowała w Warszawskich Teatrach Rządowych w roli Pani de Chatenay (Pomyłka) i po kilku występach otrzymała propozycję zaangażowania do zespołu dramatu. W sez. 1880/81 występowała jeszcze w teatrze krakowskim, ostatni raz 24 lipca 1881 w roli Gabrieli (Rozbitki). Od 7 października 1881 do końca życia należała do zespołu dramatu WTR (przekształconych potem w Teatry Miejskie).
Wyjeżdżała wielokrotnie na występy gościnne, m.in. do Lwowa (1888), Łodzi (1890, 1893, 1901, 1907), Krakowa (1894, 1900), Poznania (1894, 1898), Wilna (1905). Wyjeżdżała też za granicę dla poznania tamtejszych teatrów, m.in. w 1892 do Petersburga, w 1894 do Paryża, Berlina i Wiednia.
10 stycznia 1895 wyszła powtórnie za mąż za malarza Franciszka Żmurkę i odtąd używała czasem nazwiska Lüde-Żmurkowa. 22 maja 1908 obchodziła jubileusz trzydziestolecia pracy grając Lady Erlynne (Wachlarz lady Windermere).
Postawna brunetka, „z figurą pełną gracji, o ruchach gibkich, które płynęły po szlachetnej, szerokiej linii”, była wedle Józefa Kotarbińskiego przedstawicielką, a nawet mistrzynią „wielkiego stylu komediowego na scenie warszawskiej”.
Józef Kenig z uznaniem pisał o jej głosie, „stosunkowo małym, ale dobrze postawionym i wybornie używanym” („Słowo” 1892 nr 229). Niezmiernie elegancka, w dziedzinie mody, jak twierdzi Paweł Owerłło, „była modelem dla całej Warszawy”. Karol Estreicher sądził, że i w grze „nie ma od niej wytworniejszej”.
Występowała przede wszystkim w rolach konwersacyjnych, m.in. takich jak: Baronowa d'Ange (Półświatek), Księżna de Bouillon (Adrianna Lecouvreur), Hrabina d'Autreval (Walka kobiet), Cezaryna (Mąż pieszczony), Franciszka (Francillon), Amelia (Oj, mężczyźni, mężczyźni), Zofia (Flirt). W tym repertuarze zachwycała krytykę jej gra, „subtelna, wykwintna, wykończona w najdrobniejszych szczegółach, wycieniowana najrozmaiciej”, operująca „spojrzeniem i uśmiechem zawsze dowcipnym, gestem i akcentem głosu zawsze trafnym, nigdy forsownym, starannie unikającym wszelkiego nacisku” (Józef Kenig). Odniosła również sukces w roli Małgorzaty Gautier (Dama kameliowa), którą grała „bardziej realistycznie” niż Modrzejewska, choć „mniej niż Sarah [Bernhardt] nerwowości w nią włożyła” (Józef Kenig).
Nadto ceniono jej role z repertuaru klasycznego: Gwinonę (Lilla Weneda), Lady Milford (Intryga i miłość), zwłaszcza zaś Rozalindę (Jak wam się podoba) i Tytanię (Sen nocy letniej). Pod koniec życia grywała z powodzeniem role charakterystyczne, m.in. Podstolinę (Zemsta), Bonę (Królewski jedynak), Baronową Edingen (Łódź kwiatowa).
Bibliografia
Album teatr. II s. 42 (il.); K. Estreicher: Pani A. Lüdowa na scenie krakowskiej, Kraków 1900; Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski (il.); Owerłło; A. Zaleski: Teatr krakowski w 1877/78 r., Kraków 1879 s. 47–48; Afisz teatr. 1967/68 nr 36 (il.); Scena pol. 1920 nr 4 (J. Kotarbiński).
Ikonografia
S.J. Kozłowski: Portret, karyk., akw., 1915 – MTWarszawa; F. Żmurko: Portret, pastel – MTWarszawa oraz Portret, pastel, repr. K. Daniłowicz-Strzelbicki: Franciszek Żmurko, Warszawa 1902; L. Szpądrowski: Portret, rys., repr. Tyg. ilustr. 1896 nr 7; Fot. pryw. i w rolach – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, Muzeum im. Mickiewicza Warszawa, MTWarszawa, SPATiF.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.
