Jan Ciepliński
CIEPLIŃSKI Jan (10 V 1900 Warszawa - 17 lub 21 IV 1972 Nowy Jork), tancerz, choreograf, kierownik baletu. W 1909-18 był uczniem warsz. szkoły baletowej i od 1915 występował w baletach na scenie warsz.; od 1917 otrzymywał niewielkie partie solowe, takie jak: Murzynek ("Wieszczka lalek"), Hieronim ("Córka źle strzeżona"). W 1918-21 należał do zespołu baletu T. Wielkiego w Warszawie i wykonywał solowe tańce, np. taniec z przepaskami i taniec cygański w "Amarilli"; tańczył też m.in. Wilfryda ("Giselle", 1920), Śwista, Kozaka i Konika Zwierzynieckiego ("Pan Twardowski" L. Różyckiego, 1921). Równocześnie uczęszczał na wykłady Wolnej Wszechnicy Polskiej. W 1921 wyjechał do baletu A. Pawłowej, aby wziąć udział w wystawionym przez ten zespół "Weselu w Ojcowie". Po rocznym tournee z Pawłową (Europa, USA), w maju 1922 wrócił do Warszawy. Wkrótce zorganizował liczący ok. trzydziestu osób, własny zespół pn. Balet Jana Cieplińskiego (niekiedy pn. Zespół Jana Cieplińskiego), stanął na jego czele jako kierownik i choreograf i do 1925 występował z nim na scenach operowych Katowic, Poznania i Wilna. W sez. 1922/23 w T. Polskim w Katowicach na inaug. sceny operowej opracował choreografię "Halki" (8 X 1922); nast. wystawił pierwszy raz na scenie pol. balety: uwerturę koncertową "Bajka" S. Moniuszki (29 X 1922), "Prometeusza" (20 XII 1922; tańczył partię tyt.), oraz m.in.: "Rapsodię litewską", "Wesele w Ojcowie" (tańczył Pana Młodego) i nową scen. wersję tańców śląskich. W sez. 1923/24 w T. Wielkim w Poznaniu, oprócz powtórzenia kilku poprzednich opracowań, z nowości w swej choreografii wystawił: 24 XI 1923 uwerturę "Step" (tańczył Wodza II), "Karnawał" (tańczył Pierrota) i "Popołudnie fauna"; a także "Kaprys włoski" (25 I 1924; tańczył Hiszpana), "Wieszczkę lalek" (11 IV 1924; tańczył Chińczyka) oraz kilka divertissements, w których dużą rolę grały pol. tańce nar.; opracował również w tym sez. choreografię do kilku oper i operetek. W październiku 1924 Balet J. Cieplińskiego występował w Wiedniu w salach Hofburgu, m.in. z programem tańców polskich. W sez. 1924/25 (od listopada 1924) został zaangażowany ze swym zespołem do T. Wielkiego na Pohulance w Wilnie, gdzie prócz dawniejszych opracowań choreograficznych pokazał nowe: 16 III 1925 wieczór baletowy złożony z utworów S. Moniuszki ("Zefir" i "Flora z Hrabiny", "Bajka", "Tańce polskie"), a 2 IV t.r. pol. prem. "Don Juana" Ch.W. Glucka. W lipcu i sierpniu 1925 występował ze swym zespołem w objeździe, m.in. w Słonimiu; nast. balet został rozwiązany. Od jesieni 1925 C. zaangażował się do zespołu Ballets Russes S. Diagilewa, w którym występował do 1927 jako koryfej i wykonawca niewielkich partii, takich jak: Muzyk ("Les Matelots"), Żona kupca rosyjskiego ("La Boutique fantasque"). Policjant ("Tryumf Neptuna"). W 1927-31 był baletmistrzem i choreografem Królewskiej Opery w Sztokholmie; wystawił tam kilkanaście baletów, m.in. "Dziadka do orzechów", "Coppelię", "Wieszczkę lalek", "Pory roku" A. Głazunowa, także balety do muzyki kompozytorów szwedzkich: "Krelautem och Eleeling" (1928), "Per Swinaherde" (1929), "Bergakungen" (1931) oraz opracował wstawki baletowe do dwudziestu oper. Od sez. 1930/31 do 1934 był kier. baletu i choreografem Opery Królewskiej w Budapeszcie, gdzie oprócz wielu dzieł pokazanych w Szwecji wystawił m.in. balety: "Csongor es Tunde" (1930), "Esmeralda" (1931), "Csardasjelenet" (1932), "Fanny Elssler" i "Fantazja węgierska" (1933), "Legenda o Józefie" (1934). W 1934 wrócił do Warszawy. W sez. 1934/35 został naczelnym baletmistrzem i choreografem T. Wielkiego oraz kier. warsz. szkoły baletowej. Zorganizował i skompletował balet warsz. od nowa angażując młode talenty, także spoza stolicy. Na scenie T. Wielkiego opracował wstawki baletowe do "Aidy", "Carmen", "Krainy uśmiechu", nową wersję "Nocy Walpurgi" w "Fauście"; wystawił "Coppelię" (22 III 1935; tańczył Coppeliusa). Dla Opery Królewskiej w Budapeszcie opracował w tym czasie nową wersję "Drewnianego księcia" (30 I 1935).
Po incydencie z S. Lifarem (luty 1935), którego C. podczas jego gościnnych występów w Warszawie publicznie spoliczkował, obrażony ogłoszoną przez Lifara w prasie negatywną opinią o wyszkoleniu i poziomie artyst. baletu warsz., zmuszony był ustąpić ze stanowiska kierownika baletu, a z końcem tego sez. opuścił w ogóle T. Wielki. W czerwcu 1935 wyjechał do Buenos Aires, gdzie w sez. 1935/36 i 1936/37 był choreografem w Teatro Colon (wystawił m.in. "Allelujah", "Drewnianego księcia", "Pudełko z zabawkami"). W pierwszej poł. 1936 przebywał w Budapeszcie, gdzie opracował i wystawił "Urodziny infantki" i "A Korsó". Po powrocie z Argentyny, w pocz. 1937 zorganizował nowy własny zespół, złożony z wybitnych pol. solistów pn. Balet Warszawski, którego głównym celem było propagowanie nar. tańców pol. w kraju i za granicą. Wiosną 1937 odbyło się pierwsze tournee zespołu pod kier. C. po wielu miastach Polski. W kwietniu 1937 Balet Warszawski wyjechał na występy do Budapesztu; w sez. 1937/38 nadal występował, m.in. w Czechosłowacji, a także w kraju, m.in. w Wilnie (październik 1937, T. Lutnia), na Pomorzu. W poł. 1938 C. zaangażował się do Pol. Baletu Reprezentacyjnego i w sez. 1938/39 był jego baletmistrzem i choreografem; dla zespołu tego opracował choreografię "Harnasiów" (prem. w Brukseli, zapewne 4 III 1939), "Bajki" Moniuszki i "Kawalera srebrnej róży". W 1938-39 uczył tańca w szkole dram. H.J. Hryniewieckiej w Warszawie. W 1938 wystąpił w pol. filmie "Strachy".
W czasie okupacji niem. mieszkał w stolicy. Od 1940 do jesieni 1943 był baletmistrzem i choreografem oficjalnego T. Miasta Warszawy, gdzie opracowywał gł. tańce do operetek; za współpracę z okupantem, wyrokiem Komisji Sądzącej Kierownictwa Walki Podziemnej, został skazany na karę infamii. W 1943 wyjechał do Budapesztu, gdzie do 1948 był choreografem w tamtejszej Operze i wystawił m.in. "Czarodziejską miłość", "Siakuntalę", "Pietruszkę"; tam też w 1946 obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy artystycznej. W 1948 przeniósł się do Londynu, gdzie mieszkał do 1959; pocz. współpracował tu z Anglo-Polish Ballet. W
1949 wyjechał do Teatro Colon w Buenos Aires i wystawił "Czarodzieja" i "Coppelię". W 1950-53 wykładał w różnych studiach baletowych w Londynie; współpracował też z t. Mercury. W 1951-54 był choreografem The Ballet Legat; wystawił "Wesele w Ojcowie" (1952), "Coppelię" (tańczył Coppeliusa), "Zaproszenie do tańca" (1953), "Pory roku" Głazunowa (1954). Przez cały czas pobytu w Londynie współpracował z zespołami polonijnymi, kładąc szczególny nacisk na nauczanie tańców polskich. Współpracował też jako choreograf z londyńskim Ogniskiem Pol. i T. Polskim ZASP. W 1957 był członkiem Komisji Artyst. ZASP-u za Granicą. W 1959 przeniósł się na stałe do Nowego Jorku. W maju 1959 opracował choreografię do przedstawienia "Halki" z udziałem pol. śpiewaków, wystawionej przez Polonia Opera Co. w Chicago Opera House. Prowadził polonijne zespoły taneczne oraz współpracował z zespołami amerykańskimi. Jeszcze raz przygotował choreografię "Halki", wystawionej 8 II 1961 przez Tow. Muz. University College w Londynie. Na Zachodzie prowadził ożywioną działalność odczytową, pisał też wiele artykułów do prasy polonijnej oraz czasopism ang. i amer.; napisał książkę o historii baletu pol., wydaną w Londynie w 1956 w języku pol. pt. "Szkic dziejów baletu polskiego" i w języku ang. pt. "A History of Polish Ballet 1518-1945" (London 1983); pracował nad publikacjami z dziedziny baletu oraz nową, rozszerzoną wersją swej książki.
Był jednym z najbardziej utalentowanych choreografów pol. dwudziestolecia międzywojennego, wykształconym na współczesnych mu najlepszych wzorach światowych. Prócz wykształcenia baletowego wyróżniał się też jako choreograf dobrym przygotowaniem muz.; dbał bardzo o dobór wartościowych pozycji repertuaru; kładł duży nacisk na insc. utworów kompozytorów polskich. Miał zasługi we wprowadzaniu muzyki K. Szymanowskiego do teatru. Prócz znanej choreografii do "Harnasiów", opracował i wystawił z własnym zespołem jako miniatury baletowe, inne utwory tego kompozytora: "Preludium" (14 IV 1921 w Filharmonii Warsz., w 1922 w Katowicach, 1923 w Poznaniu i 1924 w Wiedniu), a także "Pieśni muezzina szalonego" i "Słopiewnie" (w 1925 w Wilnie). Jego kompozycje choreograficzne, oparte na tańcu klasycznym, odznaczały się urozmaiceniem strony formalnej, muzykalnością i dbałością o kształt teatralny. W baletach wywodzących się z rodzimej tradycji, przestrzegał czystości kroków i wiernego zachowania charakteru tańców nar., ale wzbogacał je elementami zaczerpniętymi z tańca klasycznego.
Bibl.: Ciepliński: Szkic dziejów s. 56-84 (il.); Hist. filmu t. 2; Korolewicz-Waydowa; M. Komorowska: Szymanowski w teatrze, Warszawa 1992; G. Kortvelyes, G. Lorina: The Budapest Ballet, Budapest 1971; M. Limanowski: Duchowość i maestria. Recenzje teatralne 1901-1940, Warszawa 1992; Mamontowicz-Łojek: Szkolnictwo baletowe; Mamontowicz-Łojek: Terpsychora (il.); E. Orzechowski: Teatr polonijny w Stanach Zjednoczonych, Wrocław 1989; Sobański: Teatr Pol. na Śląsku; Świtała (il.); Turska: Przewodnik; Wysocka: Dzieje; Kur. Warsz. 1924 nr 289; Pam. Teatr. 1963 z. l-4 s. 172, 185-187, 1988 z. 1-2 s. 22, 26, 59, 70; Afisze, Uniw. w Poznaniu; Afisze i programy, IS PAN, MTWarszawa; Arch. J. Cieplińskiego (w tym obszerna autobiografia), depozyt rodziny w posiadaniu J. Pudełek; I. Piotrowska: "Jan Ciepliński (1900-1972), choreograf, działacz, pedagog, publicysta" - praca magisterska z 1978, PWSM Warszawa.
Ikon.: Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
