Ludwik Heller
HELLER Ludwik (4 VIII 1865 Lwów lub Mszana k. Lwowa - 5 III 1926 Mokrzyczew), dyr. teatru, reżyser. Był synem Władysława H. i Marii z Huberów, bratem -> Miry H., mężem -> Ireny Bohuss. Do gimn. uczęszczał w Rzeszowie i we Lwowie, następnie studiował prawo na Uniw. Lwow., lecz po dwóch latach studiów wyjechał za granicę, do Berlina, Paryża i Londynu, a po powrocie i odbyciu jednorocznej służby wojskowej został urzędnikiem w dyr. kolei w Krakowie. Od 1889 pisywał recenzje teatr. i korespondencje zagraniczne, m.in. w "Kurierze Warszawskim" i "Kurierze Polskim", a potem w czasopismach lwowskich. W sez. letnim 1895 prowadził z J. Bandrowskim zespół operowy w Krakowie, a w 1896 (od 5 IV) t. lwowski. Od 1899, po wycofaniu się J. Bandrowskiego, H. sam prowadził t. aż do momentu wybudowania nowego gmachu teatr. w 1900. W sez. letnich 1897 (29 V-20 IX) i 1898 (9V- 20 IX) organizował m.in. występy operetki Iwow. w cyrku warszawskim. Po przegraniu z T. Pawlikowskim walki o dyr. t. lwow. (maj 1900) inspirował przeciw niemu ożywioną kampanię prasową. W tym roku ubiegał się o dzierżawę t. w Kaliszu. W 1902 (po prawie dwuletnim pobycie za granicą) zorganizował w przebudowanym t. skarbkowskim we Lwowie Filharmonię, do której sprowadzał najlepszych solistów i dyrygentów (m.in. R. Leoncavalla, G. Mahlera, R. Straussa), oraz stworzył znakomitą orkiestrę symfoniczną. W tym czasie, po śmierci pierwszej żony Aleksandry, ożenił się 11 X 1902 ze śpiewaczką Ireną Bohuss. Zrezygnowawszy z prowadzenia Filharmonii zorganizował w lecie 1903 sez. operowy w Krakowie (28 V-8 VIII), a następnie objazd koncertowy po Rosji (m.in. Grodno, Mińsk, Wilno, Ryga, Petersburg, Libawa, Smoleńsk, Moskwa, Odessa i Kijów). Od 21 V-13 IX 1904 prowadził z Z. Przybylskim zespół operetkowy w warsz. t. Renaissance. W 1905 urządził w t. Lirico w Mediolanie występy włos.-pol. zespołu operowego ; wystawił m.in. "Halkę". W lipcu 1906 po ustąpieniu T. Pawlikowskiego objął, w wyniku konkursu, ponownie dyr. t. lwow.; prowadził go przez lat dwanaście (z krótką przerwą w czasie wojny). W 1910 zorganizował występy t. lwow. w Burgtheater w Wiedniu, a w 1913 w t. Gymnase w Paryżu. Dobrze dobrany repertuar zawierający w znacznej części sztuki pol., takie m.in. jak: "Zemsta", "Zaczarowane koło", "Sędziowie" i "Warszawianka", oraz znakomite obsady sprawiły, że przedstawienia te spotkały się z przychylnym przyjęciem, a występy w Paryżu przyniosły H. palmy akademickie. Po wybuchu I wojny świat. znalazł się w Wiedniu i prowadził tam przez kilka miesięcy t. polski. W lipcu 1915 wrócił do Lwowa i kierował t. do 1 VII 1918. Następnie przeniósł się do Warszawy i w 1921 zorganizował wspólnie z R. Ordyńskim Tow. Akcyjne T. Stołecznych (sam pełnił obowiązki dyr. administracyjnego), obejmujące operetkę Nowości oraz t. Komedia i Maska. Po ustąpieniu R. Ordyńskiego w styczniu 1922 był przez kilka miesięcy dyr. T. Stołecznych. W kwietniu tego roku zrezygnował sam z tego stanowiska. W sez. 1923/ 24 pełnił funkcje dyr. t. Nowości. W 1924 ubiegał się bezskutecznie o dyr. T. im. Bogusławskiego w Warszawie. Potem wycofał się zupełnie z działalności teatralnej.
Był dobrym organizatorem i administratorem. Przywiązując dużą wagę do obsady aktorskiej potrafił, nie szczędząc kosztów, skompletować w okresie dyr. lwow. pierwszorzędny zespół dramatu, opery i operetki. Duży nacisk kładł na oprawę zewnętrzną widowisk. W zakresie repertuaru zasługą jego było zorganizowanie cyklu przedstawień komedii pol., ze szczególnym uwzględnieniem komedii Fredry, cyklu dramatów Ibsena oraz wprowadzenie na scenę nie granych dotychczas w Polsce oper Wagnera: "Złoto Renu", "Zygfryd", "Zmierzch bogów". Reżyserował jedynie przedstawienia operowe.
Znany był ze swej działalności społecznej, zorganizował m.in. "wzajemną pomoc artystów" i fundusz emerytalny, w 1911 wprowadził we Lwowie cykle przedstawień dla młodzieży szkolnej. Był autorem kilku sztuk teatr., m.in. "Debiutantka" oraz "Za gwiazdą Napoleona" (wraz z H. Cepnikiem).
Bibl.: Biegański (il.); Cudnowski (il.); Filler: Operetka; Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski; L. Heller: W sprawie teatralnej, Lwów 1910; Okręt; PSB VIII (E. Szwankowski); Sempoliński: Wielcy artyści (il.); Webersfeld: Teatr Hellera; Eupress por. 1926 nr 65; Kur. warsz. 1926 nr 64, 66; Nowiny ilustr. 1907 nr 36; Prz. Humanistyczny 1970 nr 1 (R. Taborski); Świat 1926 nr 11 (il.).
Ikon.: Fot. - MTWarszawa, Bibl. Ossol.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973