Czesław Janowski
JANOWSKI Czesław Teofil (ok. 1856 Łomża - 18 XII 1918 Puławy), aktor, reżyser, dyr. teatru. Był synem Tomasza J. i Ludwiki z Lewandowskich, mężem - Marii Bissen-Janowskiej. Uczył się w gimn. w Łomży. Występować zaczął w 1875 w zespole J. Cybulskiego w Siedlcach (maj), a następnie w warsz. t. ogr. Antokol (lato). W tym samym roku zorganizował własny zespół, z którym m.in. od 4 do 26 XII był we Włocławku. W latach następnych występował: w 1876 w warsz. t. ogr. Alkazar i w Płocku z zespołem J. Grabińskiego, w 1877 w Kaliszu z zespołem F. Idziakowskiego, Ł. Kościeleckiego i W. Wernera (marzec) i w warsz. t. ogr. Alhambra, w sez. 1877/78 w Lublinie, Radomiu (kwiecień-maj 1878) i w warsz. t. ogr. Arkadia (lato 1878) z zespołem K. Filleborna oraz w Eldorado pod dyr. W. Terenkoczego, w lecie 1879 w zespole J. Grabińskiego w Kielcach, następnie w zespole J. Grabińskiego i S. Krzyszkowskiego w Piotrkowie (wrzesień-listopad 1879) i w Kielcach (sez. 1879/80), w sez. 1880/81 w zespole R. Morozowicza i F. Krotkego w Piotrkowie, w sez. 1881/82 w Lublinie w zespole J. Grabińskiego, w 1883 w warsz. t. ogr. Alhambra i Nowy Świat oraz w Piotrkowie. W 1883-85 występował w t. pozn. i z zespołem tym wyjeżdżał m.in. w 1885 na występy do Bydgoszczy i Wrocławia. 14 IV 1885 poślubił w Poznaniu aktorkę Marię Bissen i w tymże roku, po krótkim pobycie w lecie w zespole J. Żołopińskiego w Lublinie i Radomiu, został od jesieni zaangażowany do t. krak., gdzie pozostał przez dwa sezony - do września 1887; w okresach letnich wyjeżdżał z zespołem tego t. na występy do miast galicyjskich. Na sez. 1887/88 zaangażował się ponownie do t. poznańskiego. W lecie 1888 występował przez krótki czas w zespole F. Sellina w Łodzi, jesienią tego roku w Łowiczu (najpierw w zespole J. Szladera, a następnie K. Kremskiego). Na sez. 1888/89 i 1889/90 powrócił do t. pozn. i w lecie 1889 i 1890 wyjeżdżał z zespołem tego t. do warsz. t. ogr. współpracując w 1889 z M. Trapszą, a w 1890 z M. Skirmuntem przy prowadzeniu t. Wodewil. Na sez. 1890/91 zaangażował się do t. łódz. pod dyr. K. Kopczewskiego, obejmując od 26 IX 1891 samodzielnie dyr. tego t., który prowadził do lata 1895. Okres jego dyr. w Łodzi oceniany był przez współczesnych negatywnie; zarzucano mu, że poprzestawał na kasowym repertuarze rozrywkowym. Wykazał jednak dużą operatywność organizując częste wyjazdy zespołu do innych miast; dawał przedstawienia m.in. w Sielcu (pierwsza poł. 1892), w warsz. t. ogr. Belle Vue (30 V-14 IX 1892), Lublinie (7-31 V 1893), Piotrkowie (1893) - tu zespołem kierował wraz z nim M. Trapszo, w Odessie (w lecie 1893), ponownie w Lublinie (31 III - 24 IV 1894), Kaliszu (maj 1894), Siedlcach (maj 1894), Piotrkowie i Dąbrowie Górniczej (koniec 1894). W 1895 po opuszczeniu Łodzi występował m.in. gościnnie w T. Miejskim w Krakowie, gdzie 30 V tego roku zagrał jedną z lepszych swych ról - Stefana Czempielińskiego ("Oj, mężczyźni, mężczyźni"); następnie krótko występował w zespołach L. Czystogórskiego w Łowiczu i K. i S. Sarnowskich w Piotrkowie. W tym samym 1895 zorganizował własny zespół objazdowy, który p.n. "Artyści Teatru Łódzkiego" (zespół składał się w większości z aktorów tej sceny) występował pod jego kier. w Częstochowie (od początku listopada 1895 do ok. 15 IV 1896), a także w Sielcu (listopad 1895) i Sosnowcu (grudzień 1895). Występy zespołu w Częstochowie cieszyły się dużym powodzeniem, także dzięki wprowadzeniu tanich przedstawień popołudniowych. W 1896 zespół J. występował w Dąbrowie Górniczej (19 IV - 26 V), Łodzi (koniec maja i cały sezon letni), Piotrkowie, a od końca 1896 do końca stycznia 1897 znowu w Częstochowie. Następnie J. objął dyr. nowo wybudowanego t. w Sosnowcu i prowadził go od 7 II 1897 do 18 IX 1898. W pierwszym sez. na okres letni 1897 zespół podzielono: część aktorów pozostała w Sosnowcu i grała w T. Letnim, a część pod kier. J. wyjechała na występy do Buska (gdzie grano trzy razy w tygodniu od 15 VI do poł. sierpnia), Ostrowca, Sandomierza i Kielc (od poł. września). W sez. 1897/98 (od 7 X 1897) zespół z Sosnowca wyjeżdżał na występy do Granicy (obecnie Maczki; jesień 1897), Dąbrowy Górniczej (m.in. koniec 1897 i marzec 1898), a także organizował częste wyjazdy do Będzina. W lecie 1898 część aktorów występowała w Częstochowie, a część w Ojcowie, skąd powrócono do Sosnowca, aby tu zakończyć sez. we wrześniu tegoż roku, po czym zadłużony i ścigany za długi J. opuścił Sosnowiec. Wysiłki w przyciąganiu do t. szerokich warstw publiczności (organizowanie przedstawień popołudniowych w dni świąteczne, urozmaicony repertuar, zapraszanie na gościnne występy wybitnych aktorów) uwieńczone znacznym sukcesem w pierwszym sez., w drugim zupełnie zawiodły (frekwencja znacznie spadła). Niewątpliwą zasługą J. było to, że prowadząc przez blisko dwa sez. przez nikogo nie subwencjonowany t., przyczynił się w dużym stopniu do stworzenia w Sosnowcu stałego ośrodka teatralnego. W 1899 i 1900 starał się ponownie o pozwolenie na prowadzenie t. w Sosnowcu, lecz dyrekcji nie otrzymał. W 1898 wyjechał z częścią zespołu do Kielc, gdzie dawał przedstawienia od 21 IX do 5 X 1898. Następnie przeniósł się do Lublina i prowadził tam t. w sez. 1898/99 (od 8 X do 9 IV). W 1899 występował ze swym zespołem w Radomiu (od kwietnia), Ojcowie, Busku (lipiec), Piotrkowie, znowu w Radomiu (październik), Kielcach (23 XI 1899 - 11 III 1900), w 1900 ponownie w Piotrkowie, następnie w Łodzi (kwiecień tego roku; w sali T. Victoria), Busku i Radomiu. We wrześniu 1900 zamierzał wyjechać z zespołem do Petersburga, Rygi i Odessy, ale zapewne projektów tych nie zrealizował, ponieważ już od października tego roku prowadził t. w Sandomierzu, następnie od 22 XII 1900 (w sez. 1900/1901) w Płocku, potem zaś w Kielcach i Mławie. Na sez. 1901/02 zaangażował się do t. łódz. pod dyr. H. Grubińskiego (w grudniu 1901 występował też gościnnie w Sosnowcu). W 1902 zorganizował własny zespół i występował z nim m.in. w Kielcach (jesienią). W czerwcu 1903 występował gościnnie na scenie warsz. T. Ludowego i od października tego roku otrzymał tu engagement na sez. 1903/04, przedłużone później na sez. 1904/05; był tu nie tylko aktorem ale i reżyserem (obok M. Trapszy i J. Szymborskiego). W sez. 1905/06 prowadził znowu własny zespół, z którym występował m.in. w Witebsku, Kijowie (luty 1906 w sali "Ogniwa", a od 5 III tegoż roku w T. Bergonier), Żytomierzu, Białej Cerkwi (kwiecień), Kamieńcu Podolskim. Na sez. 1906/07 i 1907/08 znów objął dyrekcję t. w Łodzi; 8 IV 1907 na scenie łódz. T. Polskiego obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy ar-tyst. - wystąpił wtedy w "Pośle do Dumy". W sez. 1908/ /09, kiedy dyr. sceny łódz. został A. Zelwerowicz, J. miał zamiar zorganizować w Łodzi t. ludowy, nic jednak nie wiadomo o realizacji tych projektów. Wkrótce natomiast J. zorganizował nowy zespół, z którym odwiedzał pol. ośrodki w Rosji: w 1908 występował w Połądze, w 1909 odwiedził m.in. Jekatierynosław, Charków, Rostów nad Donem, Samarę, Penzę, Orenburg, w 1910 m.in. Ufę, a nawet zawędrował podobno na Syberię. W sez. 1912/13 (październik-maj) był dyr. T. Wielkiego w Lublinie, latem 1913 dawał tam również przedstawienia, a na początku I wojny świat. prowadził pol. t. w Odessie. W 1916 powrócił do kraju i prawdopodobnie przez pewien czas występował jeszcze w T. Praskim w Warszawie. Następnie wycofał się ze sceny i osiadł w Puławach, gdzie wraz z bratem prowadził restaurację.
Największe zasługi położył jako wieloletni, ambitny i zdolny - mimo zarzutów krytyki - dyr. scen w Łodzi i Sosnowcu, a także w wielu miastach prowincjonalnych Królestwa Polskiego. Jego zespół należał wówczas do najlepszych. K. Adwentowicz podkreślał, że był jednym z niewielu, w których praca była systematyczna i zorganizowana. Jako aktor miał duży repertuar. Występował przede wszystkim w rolach amantów. Wg I. Błeszyńskiego był jednak "zbyt opasły", aby grywać z powodzeniem "kochanków", natomiast odnosił sukcesy w rolach amantów charakterystycznych. K. Adwentowicz wspominał go jako "doskonałego aktora z dużą kulturą", dobrego szczególnie we współczesnych komediach francuskich. Szczególną popularność zyskał w Łodzi. Ważniejsze role: Karol ("Radcy pana radcy"), Fikalski ("Dom otwarty"), Gustaw i Albin ("Śluby panieńskie"), Maurycy ("Rozbitki"), Wacek i Edward ("Wicek i Wacek"), Genio ("Pan Damazy"), Koszyrski ("Osaczony"), Hulatyński ("Gęsi i gąski"), Macki ("Żołnierz królowej Madagaskaru"), Gustaw ("Walka kobiet"), Hr. Stefan ("Szlachectwo duszy"), Łykalski ("Majster i czeladnik").
Bibl.: Adwentowicz; Błeszyński: Glikson s. 12-13; Dąbrowski: Teatr w Lublinie; Estreicher: Drużyny s. 7; Filler: Melpomena; Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski; Kaszyński: Dzieje sceny kaliskiej; Koryzna I s. 155, 161, 166, 168, II s. 16, 33; Koźmian: Teatr; Lipiec: Zelwerowicz; Olszewski: Z kronik teatr, (il.); PSB X (S. Dąbrowski); Scena pol. w Łodzi s. 16, 184; Wspomnienia aktorów; Dz. kij. 1906 nr 2, 18, 36, 40, 58; Echo 1877 nr 14; EMTA 1891 nr 410, 1893 nr 522, 1894 nr 541, 1900 nr 15, 35, 40; Gaz. kieł. 1878 nr 41, 1879 nr 42, 56, 1880 nr 7; Kur. codz. 1894 nr 252, 1895 nr 338, 1897 nr 37; Kur. teatr. 1901 nr 4; Kur. warsz. 1907 nr 93, 264, 1912 nr 189, 195; Świat 1907 nr 14, 49 (il.); Teatr 1948 nr 6-8 (S. Dąbrowski); Ziemia Kujawska 1968, odb. (S. Dąbrowski s. 58-61); Afisze Bucholtzów, WAPLublin; Afisze, Bibl. Jagiell., IS PAN, Tow. Naukowe Płockie; Akt zgonu w jednej z parafii w Puławach (wg informacji S. Dąbrowskiego).
Ikon.: W.: J. z żoną, karyk., akw., ok. 1894 - MNKraków (zb. Czapskich); Fot. pryw. - IS PAN, zb. S. Dąbrowskiego.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
