Osoby

SMOCHOWSKI Witalis, pseud. Mieczysław Sosnowski (28 kwietnia 1793 Demidów k. Brzeżan – 21 stycznia 1888 Lwów),

aktor, dyrektor teatru.

Był ojcem Karoliny Smochowskiej. Pochodził ze średniej szlachty. Ukończył gimnazjum we Lwowie i studiował tam na uniwersytecie filozofię. Być może za namową kolegi, Jana Nepomucena Nowakowskiego, został aktorem wbrew woli ojca, który się go wyrzekł.

Debiutował w teatrze lwowskim 26 czerwca 1811 pod pseud. Mieczysław Sosnowski w roli Pastucha (Krakowiacy i Górale). Odtąd grał we Lwowie do końca swojej kariery, od 1822 już pod własnym nazwiskiem. Latem 1821 oraz od maja do lipca 1830 występował gościnnie w warszawskim Teatrze Narodowym. W 1831 należał do Komitetu Sceny Polskiej, kierującego wtedy teatrem lwowskim. W 1845 Stanisław Skarbek wysłał go na swój koszt do Francji i Niemiec. Nadto Smochowski bywał także w Wiedniu. Od 2 października 1857 do 18 marca 1864 był współdyrektorem teatru lwowskiego wespół z Janem Nepomucenem Nowakowskim. W tym czasie zespół lwowski wyjeżdżał na występy i do innych miast, m.in. do Czerniowiec (1858), Tarnowa (1860) i Krakowa (1862). 26 czerwca 1861 obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy w roli Milczka (Zemsta). W tej samej roli pożegnał scenę przechodząc w 1864 na emeryturę. W 1864 przez cztery miesiące był więziony. 10 lutego 1871 uczestniczył w przedstawieniu na cel dobroczynny grając Franciszka Moora (Zbójcy, akt V). W 1872–75 należał do komitetu zarządzającego teatrem, nie brał jednak udziału w jego pracach.

Miał wyraziste rysy, duże oczy, dźwięczny, mocny głos i świetną postawę.

Wg Konstantego Borejki „z pozorów wydawał się wojskowym dawnych czasów”. Początkowo grywał drugorzędne role. Wszakże i wtedy, gdy zaczęto mu powierzać ważniejsze zadania, nie od razu zyskał powodzenie. „Role amantów nie są mu właściwe” – pisał K. Estreicher. Także w dramach, które najbardziej odpowiadały jego talentowi, spotykały go nagany. „Sposób gry jego za ostry i surowy – narzekał Estreicher – a brak uczucia sprawia, iż artysta staje się jednostajnym, co postęp jego hamuje”. Dopiero po 1818 zaczął odnosić sukcesy, przede wszystkim w dramach i klasycznych tragediach. Z powodzeniem grał Jaromira (Matka rodu Dobratyńskich), Stiepanowa (Beniowski Augusta Kotzebuego), Horejkę (Hajdamacy na Ukrainie), Guzmana (Alzyra), Tezeusza (Fedra), Kmitę (Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego), Saula (Saul). W tej ostatniej roli wręcz „zdumiewać się kazał swoim talentem” (Karol Estreicher). Jego role tragiczne były wówczas czysto deklamacyjne. W dramach stosował bardziej urozmaiconą grę, wzorowaną zdaje się na aktorstwie wiedeńskiego Burgtheater.

Jako dojrzały aktor zaczął przejmować po Antonim Bensie role szekspirowskie i romantyczne. W tym repertuarze grał m.in. Makbeta (Makbet), Edmunda (Król Lear), Franciszka Moora (Zbójcy), Pikkolominiego (Dwaj Pikkolominiowie), sprawiając ogromne wrażenie na widowni. „Gdzie chodzi o siłę, sprężystość i plastyczne oddanie walki szalonych namiętności, które wszelkie zrywają wodze, tam pan Smochowski jest mistrzem niezrównanym, tam panu Smochowskiemu pierwszeństwo przyznajemy, tam pan Bensa nigdy go zastąpić nie zdołał” – stwierdził Estreicher. W sferze aktorstwa charakterystycznego miewał również niepospolite kreacje komediowe.

Zaprzyjaźniony z Aleksandrem Fredrą, który cenił go i z myślą o nim pisał niektóre role, był pierwszym Milczkiem w Zemście (17 lutego 1834). Grał także Majora (Pan Geldhab), Karola (Nowy Don Kiszot), Czesława (Odludki i poeta), Maciusia (Dyliżans), Radosta (Śluby panieńskie).

Jako dyrektor teatru zawiódł. Jako aktor do szczytu powodzenia doszedł w dziesięcioleciu 1840–50. W Warszawie, gdzie zresztą tylko w młodości występował, przyjmowano go dość chłodno, natomiast we Lwowie długo jeszcze trwała po nim tradycja „grozy i zachwytu” (Konstanty Borejko).

Bibliografia

Estreicher: Teatra; Fredro na scenie (il.); Lasocka: Teatr lwow. (il.); Pepłowski: Teatr we Lwowie I; W. Zawadzki: Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kraków 1961; Dz. lit. 1861 nr 47; EMTA 1888 nr 226 (W. Rapacki; tu il.); Kur. warsz. 1868 nr 215, 240 (L. Falkiewicz); Tyg.Ilustr. 1888 nr 265 (K. Borejko); Jasiński.

Ikonografia

W. Leopolski: Portret, olej, przed 1878 – MNWrocław; T. Schaly: S. jako Horejko (Hajdamacy na Ukrainie), lit., 1820 – MTWarszawa (repr. barwna – Pam. teatr. 1962 nr 1); P. Tępa (zakład lit. P. Pillera Lwów): Portret,lit., 1843 – Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin), MHKraków, MHLwów; J. Swoboda (zakład lit. K. Pillera Lwów): Portret (Uczeni i artyści Galicji i Krakowa w r. 1867), lit. – Gabinet Sztuki Państw. Lwowskiej Bibl. Naukowej; K. Pillati: Portret, rys., repr. Tyg. ilustr. 1888 nr 265; Fot. pryw. – MTWarszawa, Gabinet Sztuki Państw. Lwowskiej Bibl. Naukowej.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.