Autorzy

Ur. 28 grudnia 1804 (niektóre źródła podają mylne daty), Warszawa, zm. 10 czerwca 1870, Warszawa.

Aktor, komediopisarz, poeta, powieściopisarz, felietonista.

Był naturalnym synem Wojciecha Bogusławskiego i Konstancji Pięknowskiej, aktorki i śpiewaczki (uczennicy Józefa Elsnera), występującej w Teatrze Narodowym w latach 1803–1823. Został ochrzczony jako Wojciech Stanisław Pięknowski, a uznany przez ojca dopiero w 1827. Jego opiekunem był ojczym, Ludwik Adam Dmuszewski, który w 1812 ożenił się z Konstancją Pięknowską, odtąd Dmuszewską.

Stanisław uczył się u pijarów, a w 1820 wstąpił jako kadet do Pułku 1 Grenadierów Gwardii. W Szkole Podchorążych przyjaźnił się z Maurycym Gosławskim i Sewerynem Goszczyńskim. Wraz z kolegami (m.in. Cyprianem Godebskim) redagował czasopismo „Chwila Spoczynku” (1827), które z racji swego romantycznego profilu (m.in. przedruki Mickiewicza) zostało już po dziewiątym numerze zlikwidowane na skutek interwencji Kajetana Koźmiana. W 1827 Stanisław uzyskał awans na podporucznika, czego warunkiem było udowodnienie szlachectwa. Z tego względu Wojciech Bogusławski oficjalnie uznał syna (Konstancja pochodziła z ubogiej rodziny, jej ojciec był stolarzem). W owym czasie przyrodni brat Stanisława, Wojciech Ignacy Bogusławski, był już kapitanem.

Podczas powstania listopadowego walczył w regularnym wojsku, awansował na porucznika, a po klęsce podał się do dymisji (24 września 1831). Nie chcąc służyć w armii podległej carowi, musiał porzucić wybrany przez siebie i ulubiony zawód żołnierza.

Aktor

Zachęcony przez ojczyma i od dziecka zżyty ze środowiskiem teatralnym, postanowił zostać aktorem. Wziął serię lekcji u Bonawentury Kudlicza i zadebiutował 8 maja 1833 w roli Edgara w „melodramie heroicznej” Oblubienica z Lamermoru. Przyjęty życzliwie przez publiczność i krytyków (także ze względu na pamięć o ojcu), pozostał na warszawskiej scenie aż do emerytury. Ostatni raz wystąpił w 1860 jako Rotmistrz w Damach i huzarach.

Grał w Teatrze Rozmaitości i Wielkim, w dramach, melodramach oraz w komediach, które były jego właściwym żywiołem.

Żołnierska postawa i tubalny głos basowy predysponowały go do ról żołnierzy, oficerów, starych wiarusów, szlagonów, a także krewkich ziemian.

Grywał z powodzeniem w sztukach Aleksandra Fredry, Fryderyka Skarbka, Jana Tomasza Seweryna Jasińskiego, Józefa Korzeniowskiego, a także własnych. Kreował liczne role w komediach i dramach francuskich, stanowiących pokaźną część ówczesnego repertuaru (w sztukach takich autorów, jak Scribe, Duval, Bayard, Théaulon de Lambert, Soulié, Sue, Dumanoir, Mélesville) oraz niemieckich (Kotzebue, Iffland, Ziegler, von Holtei). Nie był aktorem wybitnym, lecz rzetelnym, sumiennym, dobrze przygotowanym do każdego występu. Większe sukcesy odnosił w rolach pasujących do jego osobistych warunków.

Pisarz

Pisarstwo było drugim obszarem działalności Stanisława Bogusławskiego. Zaczynał jeszcze przed powstaniem listopadowym jako poeta, autor bajek, epigramatów, wierszy i szarad publikowanych w różnych warszawskich czasopismach. Później kontynuował pisanie wierszy oraz poematów (Ludzie i nędza; Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle; Córka lichwiarza; Kochanek upiorem. Fragment cmentarny; Noc na nowiu), zazwyczaj w satyrycznym tonie. Uprawiał też epikę, publikując kilka nowel (Henryk Agapit Włosek, Źle bez pieniędzy, Pantofle mojej ciotki, Kobieta) oraz jedną powieść (w dwóch tomach), pt. Prześladowca. Szkic obyczajowy (1844).

Największe sukcesy odnosił jako komediopisarz, niekiedy ceniony na równi z Aleksandrem Fredrą. Pierwszą sztukę napisał jeszcze przed powstaniem listopadowym (Urojenie, 1829). Wszystkie powstawały w bliskim związku z teatrem, pisane dla kolegów aktorów oraz ze świadomością możliwości warszawskiej sceny. Natychmiast trafiały do repertuaru i niektóre z nich bywały grane przez długie lata. Do najlepszych komedii należą: Stara romantyczka, Krewni, Lwy i lwice, Pod strychem, Opieka wojskowa, Stoliki magnetyczne, Złoty młodzieniec [pełny wykaz tytułów zob. poniżej]. W większości z nich sam grał z dużym sukcesem, jak np. rolę Wacława w Starej romantyczce, Gustawa w Krewnych czy Krzykalskiego w Opiece wojskowej.

Dokonał także kilku przekładów sztuk francuskich (np. Ona go nienawidzi Eugène’a Scribe’a) oraz napisał dwa libretta operowe. Były to: Kontrabandzista morski według Waltera Scotta do muzyki Józefa Damsego (1844) oraz oryginalnie napisany Flis do muzyki Stanisława Moniuszki (1858).

Dodatkową dziedziną pisarstwa uprawianego przez Stanisława Bogusławskiego niemal przez całe życie była felietonistyka, publikowana przede wszystkim w „Kurierze Warszawskim”, którego właścicielem i redaktorem był Ludwik Adam Dmuszewski (do śmierci w 1847). Obok artykułów różnych, czasem okolicznościowych (jak pośmiertne wspomnienie o Józefie Ledóchowskiej), pisywał stały felieton zatytułowany Listy Kruka, ukazujący się przez 17 lat (1850–1867). Bogusławski był też przez jeden rok redaktorem naczelnym „Kuriera Warszawskiego” (28 stycznia 1867 – 28 stycznia 1868).

Żonaty z cenioną baletnicą, Katarzyną Fröhlich (ślub w 1834), miał troje dzieci. Ludwik Adam zmarł w dzieciństwie (1835–1840), Władysław Wojciech (1839–1909) został wybitnym krytykiem teatralnym i muzycznym, córka Zofia (1840–1931) pracowała jako nauczycielka muzyki. Wnuczka Władysława, Hanna (1903–1986, zamężna Małkowska) została aktorką, a także autorką książki wspomnieniowej pt. Teatr mojego życia.

Stanisław Bogusławski znany był z wyjątkowego poczucia humoru, objawianego tak w twórczości, jak i w życiu. Nie był to humor gorzki ani zjadliwy, lecz raczej dobroduszny i jowialny. Oczarowany za młodu romantyzmem, a zwłaszcza dziełami Mickiewicza, widział zarazem dziwactwa i śmieszności mody na romantyzm, czemu dał wyraz nade wszystko w komedii Stara romantyczka, a także satyrycznych poematach parodiujących romantyczną frenezję (zwłaszcza Kochanek upiorem. Fragment cmentarny). Świetny obserwator, kreował w swych komediach wyraziste i zapadające w pamięć portrety współczesnych ludzi różnych stanów. Drwił z salonowych lowelasów, „złotych młodzieńców”, zmanierowanych wdówek, z mody na „stoliki magnetyczne” i z wszelkiego pozerstwa.

W Warszawie był powszechnie znaną i lubianą postacią, nie tylko jako aktor, ale i jako bywalec kawiarni i knajp (np. „u Miramki” na Gnojowej Górze, gdzie spotykała się Cyganeria Warszawska). Bogusławski lubił chodzić po Warszawie, zbierając w ten sposób materiał do swych utworów, przesiąkniętych kolorytem lokalnym. We wszystkich gatunkach literackich, które uprawiał, można znaleźć odniesienia do Warszawy, jej topografii, specyfiki oraz życia i rozrywek jej mieszkańców (teatr, Dolina Szwajcarska, majówki na Bielanach).

Już jako emeryt, poparł powstanie styczniowe oraz działalność syna, Władysława, pełniącego w Rządzie Narodowym funkcję referenta prasy zagranicznej w Departamencie Prasy i Propagandy. Rewizja w mieszkaniu Bogusławskich doprowadziła do aresztowania ojca i syna, a następnie skazania Władysława na śmierć. Wyrok zamieniono w końcu na zesłanie na Syberię, ale dramatyczne przeżycia i lęk o syna podkopały zdrowie Stanisława. Władysław doczekał amnestii i w 1869 wrócił do domu. Stanisław zmarł w 1870 i został pochowany na Powązkach (grób istnieje do dziś: kwatera 25-III-21/22).

Utwory dramatyczne Stanisława Bogusławskiego

Sztuki oryginalne

• Urojenie (1829);
• Adwokat (komedioopera, 1832);
• Dwie bramy (1834);
• Stara romantyczka (1837);
• Krewni (1840);
• Lwy i lwice (1846);
• Pod strychem (komedioopera 1846, grana też pt. Gałganiarka);
• Ostatni wtorek, czyli Kiedy hulać to hulać (krotochwila, współautor: Jan Tomasz Seweryn Jasiński, 1847);
• Opieka wojskowa (1848);
• Serdeczna przyjaciółka (1852);
• Dina, bogini wesela, czyli Smaczny owoc zakazany (komedioopera, 1852);
• Stoliki magnetyczne (1853);
• Tak się dzieje, czyli Życie nad stan (1859);
• Blagier (monodram 1866);
• Złoty młodzieniec (1867).

Przekłady

• Ona go nienawidzi (Eugène Scribe, 1834);
• Panna na wydaniu (Eugène Scribe i Mélesville, 1834);
• Szczęście i nieszczęście (Basset, Duvert i Vauroussel, 1834).

Libretta operowe

• Kontrabandzista morski (wg Waltera Scotta, muz. Józef Damse, 1844);
• Flis (muz. Stanisław Moniuszko, 1858).

Bibliografia podmiotowa

Wydanie zbiorowe:

• Komedie oryginalne Stanisława Bogusławskiego
  • t. I: Urojenie, Stara romantyczka, Krewni, Adwokat, Warszawa 1848;
  • t. II: Lwy i lwice, Pod strychem, Opieka wojskowa, Warszawa 1848;
  • t. III: Dwie bramy, Serdeczna przyjaciółka, Stoliki magnetyczne, Warszawa 1854;
  • t. IV: cz. 1. Tak się dzieje, czyli Życie nad stan, Warszawa 1860;
  • t. IV: cz. 2. Blagier, Złoty młodzieniec, Warszawa 1866.

Wydania pojedyncze:

• Adwokat, Warszawa 1833;
• Blagier. Monodram przez Stanisława Bogusławskiego wierszem napisany, Warszawa 1866;
• Flis. Obrazek ludowy w jednym akcie, Warszawa 1858;
• Krewni, Warszawa 1840, „Teatra Warszawskie” seria III, nr 9;
• Stara romantyczka, Warszawa 1838;
• Stoliki magnetyczne, Warszawa 1854;
• Tak się dzieje, czyli Życie nad stan, Warszawa 1860;
• Urojenie, Warszawa 1834 (wyd. anonimowe).

Bibliografia przedmiotowa

• Halina Waszkiel, Stanisław Bogusławski, Warszawa 2010, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie [tam pełna bibliografia].

Wybrane pozycje bibliograficzne:

• Album teatralne. Rocznik poświęcony sprawom teatralnym i artystycznym, Rok I, Warszawa 1897;
• Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. VII: Romantyzm, oprac. zespół pod kier. Irminy Śliwińskiej i Stanisława Stupkiewicza, Warszawa 1968;
• Chomiński Michał, Notaty do życia teatru warszawskiego XIX w., maszynopis w zbiorach Muzeum Teatralnego, sygn. D. 642 III;
• Dramat polski 1765–2005. Przedstawienia, druki, archiwalia, oprac. Stanisław Hałabuda, Jan Michalik, Anna Stafiej, przy współpracy Barbary Maresz i Alicji Przybyszewskiej, Kraków-Warszawa 2014, t. I;
• Gawalewicz Marian, Bogusławscy. (Trzy pokolenia), „Tygodnik Ilustrowany” 1895, nr 5;
• Jasiński Jan Tomasz Seweryn, Życiorysy aktorów polskich XVIII i XIX w., maszynopis w zbiorach Instytutu Sztuki PAN, teka 74(1);
• Kozłowski Stanisław, „Cienie Bogusławskich”. Trzy profile, „Kurier Warszawski” 1909, nr 238;
• Krogulski Władysław, Notatki starego aktora. Przewodnik po teatrze warszawskim XIX wieku, wybór i opracowanie Dorota Jarząbek-Wasyl i Agnieszka Wanicka, Kraków 2015;
• Kurier Warszawski. Książka jubileuszowa, ozdobiona 247 rysunkami w tekście, 1821–1896, Warszawa 1896;
• Małkowska Hanna, Teatr mojego życia, Łódź 1976;
• Małkowska Hanna, Z tradycji rodzinnych, „Teatr” 1965, nr 21;
• Polski słownik biograficzny, t. II, Kraków 1936 ;
• Rapacki Wincenty, Sto lat sceny polskiej w Warszawie, Warszawa 1925;
• Raszewski Zbigniew, Bogusławski, Warszawa 1972 (t. I-II, wyd. I); Warszawa 1982 (wyd. II);
• Raszewski Zbigniew, Mój świat, Warszawa 1997;
• Rudziński Witold, „Flis” – ludowa sielanka Moniuszki, [program Flisa] Teatr Wielki, Warszawa 1991;
• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973;
• Szenic Stanisław, Cmentarz Powązkowski 1851–1890. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1982;
• Szweykowski Zygmunt, Stanisław Bogusławski i jego „Lwy i lwice”. Kartka z dziejów wpływu Moliera na komedię polską, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia, Kraków 1961 oraz [w:] Szweykowski, Nie tylko o Prusie. Szkice, Poznań 1967;
• Szymanowski Wacław, Stanisław Bogusławski, „Tygodnik Ilustrowany” 1868, nr 47;
• Szymanowski Wacław, Niewiarowski Aleksander, Wspomnienia o Cyganerii warszawskiej, wstęp i oprac. Juliusz Wiktor Gomulicki, Warszawa 1964;
• Wójcicki Kazimierz Władysław, Bogusławski Stanisław, „Kłosy” 1867, nr 88;
• Wójcicki Kazimierz Władysław, Cmentarz Powązkowski pod Warszawą, t. I, Warszawa 1855.

Halina Waszkiel

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Dariusz Kosiński rozmawia z Haliną Waszkiel

Z notatek Władysława Krogulskiego

 „...Stanisław Bogusławski, człowiek wysokiej wiedzy, wielkiego talentu pisarskiego, zwłaszcza jako dramaturg, co mu pochłaniało prawie całą istność i wszystek czas, jakim rozporządzał, a również pomimo licznych literackich zajęć, jak rok długi grywał prawie we wszystkich spektaklach; wyuczał się po dwadzieścia kilka ról w roku, jak to miało miejsce w roku 1842, a notabene że to były role duże. A tak były odegrane, iż trzy z nich: Modniś, Podróż na koniec świata i Panna pełnoletnia jemu głównie zawdzięczały dłuższy żywot na naszej scenie. Nawet w ostatnich już latach, grywając przeważnie wojskowych w Damach i huzarach, Opiece wojskowej etc., był doskonały...”
(Władysław Krogulski, Notatki starego aktora. Przewodnik po teatrze warszawskim XIX wieku, wybór i opracowanie Dorota Jarząbek-Wasyl i Agnieszka Wanicka, Kraków 2015, s. 379)

„...Bogusławski Stanisław, ten wybitnego talentu pisarz dramatyczny, którego historia zajmuje tak poczesne miejsce w dziejach literatury, był także, jak wiadomo, zdolnym artystą dramatycznym. Dorobek jego na polu piśmiennictwa zaciemnia dużo aktora, pozostaje tam pisarz, i to pisarz z rzeczywistym dużym talentem i nerwem scenicznym...”
(Władysław Krogulski, Notatki starego aktora. Przewodnik po teatrze warszawskim XIX wieku, wybór i opracowanie Dorota Jarząbek-Wasyl i Agnieszka Wanicka, Kraków 2015, s. 509)

Hasło w Słowniku biograficznym teatru polskiego

BOGUSŁAWSKI Wojciech, Stanisław (28 grudnia 1804 Warszawa – 10 czerwca 1870 Warszawa), aktor.

Był synem Wojciecha Bogusławskiego i Konstancji Dmuszewskiej z Pięknowskich, przyrodnim bratem Rozalii Bogusławskiej i Teodora Bogusławskiego, mężem Katarzyny Frohlich, ojcem Władysława Bogusławskiego. Wiele opracowań mylnie podaje jego datę urodzenia.

Początkowo nosił nazwisko matki (Pięknowski); stosunkowo późno uznany przez ojca. Po ukończeniu szkół pijarskich w Warszawie wstąpił w 1820 jako kadet do Pułku 1 Grenadierów. W 1827 został podporucznikiem i pozostał w wojsku do końca powstania listopadowego (w którym brał udział). W 1827 redagował wraz z C. Godebskim pismo Chwila spoczynku, a po upadku powstania i rozwiązaniu armii pol. poświęcił się całkowicie działalności pisarskiej, dziennikarskiej i aktorskiej. Jako aktor debiutował 8 maja 1833 w T. Rozmaitości w Warszawie w roli Edgara Ravenswood (Oblubienica z Lammermooru) i został zaangażowany. W 1834 ożenił się z tancerką Katarzyną Frohlich. Występował w t. warsz. do 1860, w miarę upływu lat coraz rzadziej; ostatni raz wystąpił 16 czerwca 1860 w roli Rotmistrza (Damy i huzary). W maju 1862 uzyskał emeryturę.

Był niewysoki, lecz obdarzony urodą, piękną postawą i scen. temperamentem. Brak talentu aktorskiego uniemożliwił mu jednak uzyskanie czegoś więcej nad rangę użytecznego aktora charakterystycznego. Wyróżniał się umiejętnością prowadzenia dialogu, wyrazistym gestem, brawurą; w granych przez niego postaciach charakterystycznych dominowały cechy staroszlacheckiej serdeczności, jowialności i dowcipu, które pozwoliły mu osiągać niekiedy większe sukcesy. Grał zwykle role młodych ziemian i oficerów, takie jak: Anzelm (Modniś), Krzyżalski (Opieka wojskowa), Wacław (Stara romantyczka), Gustaw (Krewni), Albin (Śluby panieńskie), Morales (Mali protektorowie), Wacław (Moraliści), Edward (Stella), Hr. de Harenberg (Familia Riquebourg), Wacław (Nieproszeni goście), Światoradzki (Jaki ojciec taki syn), Florindo (Sługa dwóch panów).

Twórczość komediopisarską rozpoczął niemal równocześnie z aktorstwem, wystawiając w 1829 w Warszawie komedię Urojenie, a w 1832 komedię Adwokat. Utwory dram. wydał w czterech tomach Komedii oryginalnych, Warszawa 1848–66. Wiele z nich cieszyło się dużym powodzeniem na scenie T. Rozmaitości i na innych pol. scenach; najbardziej znane jego komedie: Stara romantyczka (1837), Lwy i lwice (1846), Opieka wojskowa (1848). Był także autorem librett operowych, m.in. do Flisa S. Moniuszki; pisał ulotne wiersze i powieści, np. Prześladowanie, Kochanek upiorem; przekładał utwory dram. z francuskiego.

Zbliżony był do kół cyganerii warszawskiej, a poglądy jego kształtował demokratyczny liberalizm, czego wyrazem były wiersze jego autorstwa publikowane w ówczesnych czasopismach. W 1843–44 był współpracownikiem „Gazety Teatralnej”. Najdłużej (od 1829 do 1868) współpracował z „Kurierem Warszawskim”; od 8 lutego 1867 do 28 stycznia 1868 był jego redaktorem.

Bibliografia

Album teatr. I s. 84–85 (il.); Bogusławski: Aktorzy; EdS II; Kurier Warszawski. Książka jubileuszowa 1821–1896, Warszawa 1896; Nowy Korbut VII (tu bibl.); S. Orgelbrand: Encyklopedia Powszechna t. II, Warszawa 1898 (il.); PSB II (A. Bar; tu bibl.); Rulikowski: Teatr warsz.; Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustr. t. IX, Warszawa 1893 (P. Chmielowski; tu il.); Kłosy 1867 nr 88 (K.W. Wójcicki; tu il.), 1870 nr 261; Kur. warsz. 1862 nr 105; Tyg. ilustr. 1868 nr 47 (W. Szymanowski; tu il.), 1895 nr 5 (M. Gawalewicz); Afisze, MTWarszawa; Akt zgonu 1870/96, parafia Przemienienia Pańskiego, USC Warszawa-Śródmieście; Chomiński; Jasiński; Krogulski; Simon: Bibliografia: Zb. M. Rulikowskiego sygn. 64/5 k. 364, IS PAN.

Ikonografia

Fot. pryw. – IS PAN.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.