Józef Szajna
Malarz, scenograf, reżyser, twórca nowatorskich przedstawień teatralnych, główny reprezentant nurtu zwanego teatrem narracji plastycznej.
Zanim rozpoczął pracę artystyczną, życie skonfrontowało go we wczesnej młodości z tragicznym doświadczeniem wojny i obozu koncentracyjnego. Jako członek antyfaszystowskiego ruchu oporu został aresztowany i uwięziony w Oświęcimiu, a potem w Buchenwaldzie. Przeżycia obozowe zaważyły na charakterze całej jego późniejszej twórczości. Po wojnie studiował grafikę (dyplom w 1952) i scenografię (dyplom w 1953) w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych; zaraz potem debiutował w Teatrze Ziemi Opolskiej, po czym rozpoczął pracę w nowo założonym Teatrze Ludowym w Nowej Hucie – najpierw jako scenograf (1955-1963), następnie dyrektor (1963-1966). Zrealizowane tam przedstawienia – w większości wspólnie z Krystyną Skuszanką i Jerzym Krasowskim jako reżyserami (m.in. Księżniczka Turandot Carlo Gozziego, 1956; Stan oblężenia Alberta Camusa, 1958; Burza Williama Shakespeare’a, 1959; Dziady, 1962) lub samodzielnie (m.in. Rewizor Nikołaja Gogola, 1963) – przyniosły mu uznanie w całym kraju.
W 1962 we współpracy z Jerzym Grotowskim zrealizował w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów w Opolu Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego (prem. 10 października 1962), powtarzane później w kolejnych wersjach (ostatnia prem. 17 maja 1967 we Wrocławiu, po przeniesieniu tam siedziby Teatru Laboratorium). Akcja klasycznego dramatu przeniesiona została przez twórców do obozu koncentracyjnego, na cmentarzysko kultury i ludzkości.
W latach 1966-1971 Szajna pracował m.in. w Krakowie (tu w Starym Teatrze wystawił głośną Łaźnię Włodzimierza Majakowskiego, 1967) i w Warszawie (Faust w Teatrze Polskim, 1971). W 1972 objął dyrekcję warszawskiego Teatru Klasycznego, który przekształcił w Teatr Studio i w którym przez następne 10 lat realizował swoją koncepcję teatru autorskiego. Do najważniejszych inscenizacji tego okresu należą Dante (1974), Cervantes (1976), Majakowski (1978).
Największym jednak osiągnięciem i międzynarodowym sukcesem Szajny stała się kilkakrotnie przepracowywana Replika (zrealizowana najpierw w 1971 jako kompozycja plastyczna w Muzeum Sztuki w Göteborgu, następnie w 1972 z aktorami w Edynburgu, a od 1973 jako autonomiczne przedstawienie w Studio), nazwana przez krytykę „krzykiem naszych czasów”, „krajobrazem po trzęsieniu ziemi”. Sam autor traktował Replikę jako oskarżenie, które „mówi o agonii naszego świata i naszym małym optymizmie, o rozpadzie naszej cywilizacji, o postindustrialnej kulturze”.
W 1982 Szajna ustąpił ze stanowiska dyrektora Teatru Studio oraz profesora w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie na znak protestu przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Od tego czasu zajął się przede wszystkim malarstwem i rzeźbą, wystawiając swoje dzieła na całym świecie; sporadycznie wracał do teatru, gdzie realizował własne scenariusze (m.in. Ślady w Chorzowie, 1993, a rok później w Ankarze; Deballage w Rzeszowie, 1997). W 2002 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Oldenburgu, a w 2003 – Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Szajna stworzył oryginalny język teatralny, którego głównymi składnikami były wyraziste i syntetyczne znaki plastyczne oraz obrazy, z aktorami-animatorami jako równoprawnymi elementami świata przedstawionego i scenicznej kompozycji przestrzennej. Jego przedstawienia nie opowiadały żadnych historii, posługiwały się zwykle niewielu słowami, tworząc plastyczną narrację integrującą ciała, gesty, rekwizyty w całościowy „teatr organiczny” – jak nazywał go autor.
Odznaczające się charakterystyczną estetyką i ekspresją spektakle Szajny przedstawiające „świat, który wypadł z wiązań” poruszały widzów i znajdywały uznanie na całym świecie.
Wojciech Dudzik
Józef Szajna jako scenograf
Podczas II wojny światowej czynnie działał w Związku Walki Zbrojnej AK. W styczniu 1941 aresztowany został na Słowacji podczas próby przedostania się na Węgry, więziony kolejno w Muszynie, Nowym Sączu i Tarnowie, wreszcie w lipcu przetransportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau jako numer 18729. Za przemycanie korespondencji i próbę ucieczki dwukrotnie osadzany w Bloku Śmierci, ostatecznie trafił do Kompanii Karnej. W styczniu 1944 przeniesiony do obozu w Buchenwaldzie, skąd zbiegł w kwietniu 1945.
Po wojnie studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, uzyskując dyplom z grafiki w 1952 i scenografii w 1953 roku, by w latach 1954-1965 pozostać w niej jako pracownik naukowo-dydaktyczny. Od 1972 roku prowadził Podyplomowe Studium Scenografii ASP w Warszawie, które zorganizował przy Teatrze Studio.
Początkowo związany jako scenograf z Teatrem Ziemi Opolskiej, gdzie debiutował w 1953 roku scenografią do Sprawy rodzinnej Jerzego Lutowskiego. W latach 1955–1966 kierował współzałożonym przez siebie Teatrem Ludowym w Nowej Hucie, współpracując najczęściej z Krystyną Skuszanką i Jerzym Krasowskim. W tym okresie ukonstytuował się jego styl działań z przestrzenią, znane są jego realizacje m.in. do Księżniczki Turandot Gozziego, Myszy i ludzi Steinbecka, Imion władzy Broszkiewicza, Dziadów Mickiewicza czy Snu nocy letniej Shakespeare'a.
Szczególnie znacząca dla polskiego teatru okazała się być współpraca z Jerzym Grotowskim w opolskim Teatrze 13 Rzędów, gdzie w 1962 roku Szajna zrealizował scenografię do Akropolis. Najważniejszy spektakl tzw. trylogii bluźnierczej budował znaczenia na zestawieniu motywów z Wyspiańskiego z sytuacją obozu koncentracyjnego, w którym jego przywróceni do życia więźniowie poszukiwali Zbawiciela.
W 1971 roku przejął dyrekcję w warszawskim Teatrze Klasycznym, przemianowując go na Centrum Sztuki Studio im. S. I. Witkiewicza. Tam powstały najbardziej znane autorskie spektakle: Replika IV (1973), Dante (1974), Cervantes (1976), czy Majakowski (1977). Prace te określane mianem Teatru paniki, brutalnie konfrontowały widza z problemem utrzymywania jednostkowej tożsamości w powojennym, ale naznaczonym przez doświadczenie Zagłady, zmechanizowanym społeczeństwie. Kolejne wersje przedstawień gościły na licznych międzynarodowych festiwalach.
Twórczość Szajny prezentowana była na kilkudziesięciu wystawach indywidualnych (w tym scenografie m.in. w Towarzystwie polsko–włoskim w Mediolanie, Rzymie i Padwie w 1966, w Instytucie Polskim w Londynie i na Edinburgh Festival w 1971, w USA i Meksyku w 1975, w Guadalajarze w 1980, Centralnym Domu Artysty w Moskwie i Ośrodku Kultury Polskiej w Paryżu w 1987) i tyluż zbiorowych (m.in. Wystawa polskiego plakatu i scenografii Centre Experimentale du Théâtre w Tokio 1963, Wenecji 1965, Nancy 1967, Nicei 1968, Berlinie Zachodnim i Moskwie w 1969, Wystawa Scenografii Światowej w Oslo w 1965, wystawy sztuki polskiej w Centrum Georges Pompidou w Paryżu i Stadtmuseum w Bochum w 1983). Czterokrotnie reprezentował Polskę podczas Międzynarodowego Biennale Sztuki, w 1970 i 1990 w Wenecji oraz w 1979 i 1989 – w São Paulo.
Szajna działał w wielu organizacjach, m.in. w polskim Stowarzyszeniu Kultury Europejskiej SEC (jako przewodniczący i prezes honorowy), Association Internationale des Arts Plastiques, Międzynarodowej Radzie Oświęcimskiej czy Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis i Krzyżem Oświęcimskim. Od 1975 roku jego imię nosi teatr przy Slavic Cultural Center w Port Jefferson (USA). W 2005 roku zaprojektował dla Oświęcimia Kopiec Pamięci i Pojednania, zwieńczoną rzeźbą Przejście trzydziestopięciometrową konstrukcję, kamienie do zbudowania której przesyłano z całego świata. Projekt upadł w 2010 roku ze względu na konflikt władz miasta z fundacją prowadzącą prace.
Twórczość Józefa Szajny, zarówno teatralna, jak malarska i rzeźbiarska, naznaczona była doświadczeniem wojennym i obozowym. Jego realizacje scenograficzne do spektakli innych reżyserów korzystały z powtarzających się form informel, w układach typowych dla czasu, ale silnie przejawiających autorski charakter. Używał Szajna wyrosłych z praktyk Adolphe'a Appii centralnie umieszczonych, kubistycznych podestów (za Szajną: „archipelagi psychik ludzkich” – obecność bohaterów w pejzażu scenicznym ilustrowała ich stany psychiczne), dartych, powypalanych horyzontów o intensywnym fakturowaniu („zasłony-dramaty”, niosące ładunek emocjonalny poprzez ich malarskość) i dynamicznych, abstrakcyjnych kompozycji, dociążających górne partie obrazów scenicznych, a mających bezpośredni związek z dramatem poprzez analogię napięć. Kompozycje te niosły poczucie osaczenia, czy wręcz zagrożenia, nawiązując niekiedy kształtami do obrazów wojennych: kadłubów samolotów czy więziennych – obozowych – ogrodzeń. Obiekty sceniczne wykonane w teatralnych pracowniach Szajna własnoręcznie charakteryzował już na scenie, „niszcząc” je i nadając im tym samym turpistyczny, ale malarski wyraz. Akcja sceniczna zaprogramowana przez scenografie Szajny często rozgrywała się na wielu piętrach: aktorzy anektowali przestrzeń zarówno w płaszczyźnie poziomej, jak pionowej, korzystając z podestów, rusztowań, ruchomych platform, wnęk czy podwieszanych półek. Stąd częstym rekwizytem, obok najróżniejszych kukieł, manekinów, environmentów i ready-made'ów, była przybierająca rozmaite formy i kształty drabina (zwana przez Szajnę „torem historii”).
Drabina z kroczącymi po niej pustymi butami jest też bohaterem jego cyklu rzeźbiarskiego Schody do nieba, zaś buty, wraz z pasiakami i zdjęciami obozowych więźniów, wypełniającymi nieoznaczone ludzkie sylwety, stały się elementem cyklu instalacji Reminiscencje.
Te obiekty stały się z czasem głównym budulcem scenografii w autorskich spektaklach Szajny, realizowanych w Teatrze Studio. Tam też, czego zapowiedzią była wcześniejsza współpraca z Grotowskim, ujawniło się jego myślenie o aktorstwie. Szajna, jak sam mówił, odebrał aktorowi twarz, dając mu w zamian życie. Bohaterowie jego spektakli występowali w zniekształcających sylwetkę kostiumach, często rozbudowanych o elementy mechaniczne, rury, lufy, w maskach lub półmaskach (w tym gazowych) odbierających im cechy jednostkowe, niekiedy na równi z wbudowanymi w scenografię environmentami wykorzystującymi manekiny. Ich formalny, wypracowany ruch, podległy kompozycjom obrazów scenicznych, w zestawieniu z wysoką energią obecności scenicznej, kazał mimo to widzieć w nich jednostki, a ich dążenie do osobności wbrew uniformizacji nadawało im silny rys dramatyczny. Niezależnie od skupienia na stronie wizualnej jego teatru, określanego jako teatr plastyczny, człowiek – aktor – był wciąż w centrum zainteresowania Szajny-reżysera.
Adam Drozdowski
Bibliografia
- Maria Czanerle, Szajna, Gdańsk 1974;
- Józef Szajna i jego świat, red. Bożena Kowalska, Warszawa 2000;
- Zofia Tomczyk-Watrak, Józef Szajna i jego teatr, Warszawa 1985;
- Nowy Szajna, czyli o pamięci i pojednaniu, red. Eugeniusz Kabatc, Kielce 2007;
- Zbigniew Taranienko, Przestrzenie Szajny, Rzeszów 2009.
Mówiona encyklopedia teatru polskiego
Dariusz Kosiński rozmawia z Agnieszką Koecher-Hensel o twórczości Szajny. Audycja zawiera archiwalną wypowiedź Szajny. Emisja w II Porgramie Polskiego Radia 24 czerwca 2016.
