Osoby

Biogram ze Słownika biograficznego Wielkopolski południowo-wschodniej

JULIUSZ PFEIFFER (1809–1866) – aktor, reżyser, dyrektor teatru. Urodził się 9 maja 1809 w Krakowie w rodzinie artysty malarza Jana Nepomucena Pfeiffera (lub Feifra) i Elżbiety z Rebsamenów. Przez trzy lata studiował prawo. W 1829 występował w przedstawieniach amatorskich (z H. Meciszewskim w pałacu Wielopolskich) i w krakowskich teatrach. W listopadzie 1831 przejął po J. Mieroszewskim przedsiębiorstwo teatralne, którym kierował do 6 maja 1838. Wraz z zespołem odwiedził Jędrzejów, Radom, Wieluń, dwukrotnie Busko (1834, 1835) i trzykrotnie Kielce (1835, 1836).

W 1836 po raz pierwszy do Kalisza przyjechał na zaproszenie W. Raszewskiego, aby wzmocnić jego zespół aktorski. Prawdopodobnie przebywał od 15 maja do 15 X. Zainteresowany dłuższym pobytem w mieście, 15 sierpnia złożył podanie do Urzędu Municypalnego Wojewódzkiego Miasta Kalisza o trzyletnią (1837–39) dzierżawę budynku teatralnego, który chciał odremontować i udostępnić publiczności. Lokalne władze wyraziły zgodę na proponowaną przez Pfeiffera kwotę 400 złp miesięcznie, ale nie zgodziła się na nią Komisja Rządowa, domagając się wyższej opłaty. Niezrażony odmową dawał z zespołem przedstawienia przez kilka miesięcy: Przez cały czerwiec i lipiec powodzenie było bardzo świetne, mianowicie w czasie kontraktów, i sierpień zaczynał się niezgorzej, gdy zjawiająca się cholera zaczęła psuć dochody (S. Krzesiński – aktor). Ponownie w Kaliszu w 1837. Wystawił wtedy m.in. dramę Hinko, młodszy syn burmistrza z Norymbergi K. Bircha-Pfeiffera.

Kłopoty finansowe (utrata 24 tys. złp) zmusiły go do odstąpienia teatru Z. Anczycowi. Ponownie na kilka miesięcy (17 października 1839–7 maja 1840) przejął zarządzanie przedsiębiorstwem teatralnym Mieroszewskiego, ale w 1840 Senat Krakowa odmówił mu przedłużenia kontraktu. Pod naciskiem rodziny (żony i ciotki, po której miał dziedziczyć) porzucił teatr i objął stanowisko rewizora w warszawskim browarze. Po przebyciu choroby (melancholia) prawdopodobnie związanej z tęsknotą za sceną, wrócił do swego zawodu.

W 1843 ponownie wyjechał do Kalisza, gdzie z grupą dawnych aktorów T.A. Chełchowskiego (m.in. J. Radzyńska, J. Królikowski) założył własny teatr. W sezonie letnim wystawił m.in. Zemstę (pierwszy raz w Kaliszu), Męża i żonę oraz Dożywocie A. Fredry, Wariatkę Ch. Desnoyersa i H. Gérau, Ruy-Blasa W. Hugo, Cyrulika sewilskiego P. Beaumarchaisa, Lektorkę J.F.A. Bayarda, Nowy Rok J.T. Jasińskiego, Pamiętniki szatana E. Arago i P. Vermonda, Intrygę i miłość F. Schillera, Odludki prawd. A. Fredry, Tarabana Dobosza prawd. E. Scribe'a, Sabaudkę, czyli Błogosławieństwo matki A. Dennéry i G. Lemoine, Marię Różę, czyli Noc Bożego Narodzenia E. Arago i E. Rocheforta (10 lipca), Sierotę z Genewy St. Victora, wyjątki z Edypa I. Humnickiego, oraz Niedorostka i Marię, czyli Piorun dowodem!!! nieznanych autorów. Ponadto zaprezentowano kaliskiej publiczności balet Stach i Zośka, zakazaną na polskich scenach od 1831 romantyczną operę Niema z Portici D.F. Aubera, a także opery Maria, córka pułku G. Donizettiego (aż 7 spektakli) oraz Wolny strzelec K.M. Webera. Występy trwały do końca października. Podczas pobytu, w podaniu do Rządu Gubernialnego w Warszawie, prosił o uprawomocnienie zgody władz Kalisza na dzierżawienie przez niego teatru.

Po powrocie do Krakowa, zaangażowany ze swoim zespołem przez H. Meciszewskiego, objął od listopada 1843 funkcję reżysera. Jako kierownik zespołu w lecie 1844 występował w Poznaniu (5 czerwca – 14 lipca). W stolicy Wielkopolski dał 27 przedstawień. Potem wyjechał do Buska i Solca (8 sierpnia – 10 września). Latem 1845 ponownie wizytował Poznań (27 maja – 17 lipca), dając tym razem 38 przedstawień. Kolejno dawał spektakle w Płocku (1 sierpnia – 19 lipca), Lublinie (23 sierpnia – 7 września) i Radomiu (14 września – 28 września). Po ustąpieniu H. Meciszewskiego i objęciu dyrekcji przez J. Mączyńskiego (1845–48) został reżyserem i kierownikiem artystycznym zespołu. W tym okresie wystąpił gościnnie we Lwowie (10 grudnia 1845 – 2 stycznia 1846). Latem 1846 rozpoczął z zespołem tournée obejmujące Częstochowę, Kalisz, Płock, Łowicz i Lublin.

W Kaliszu na występy odbywające się w Teatrze Letnim, złożyło się 41 przedstawień, wśród których największą popularnością cieszyły się Dziewica Orleańska F. Schillera i opera Cyrulik sewilski G. Rossiniego.

W 1847 dał w Poznaniu 72 przedstawienia (3 czerwca – 21 września). Stamtąd pojechał do Lublina. W maju 1848 rozpoczął trasę po Galicji, obejmującą Lwów, Tarnów, Nowy Sącz, Rzeszów i Wieliczkę. Z początkiem 1849 do objął stanowisko dyrektora teatru lwowskiego, które pełnił do 7 kwietnia 1854 (od poł. stycznia zastępował go S. Starzewski). Od 27 kwietnia 1854 do 28 maja 1863 sprawował funkcję dyrektora teatru krakowskiego. W okresie letnim regularnie odwiedzał z zespołem zarówno miasta nie posiadające stałego teatru, jak i duże ośrodki teatralne, wśród nich Poznań, gdzie grał w sali Odeonu Lamberta przy Piekarach (1854). Miasto to odwiedzał jeszcze kilkakrotnie (1855, 1857, 1858, 1859). W tym ostatnim roku wystawił 39 sztuk, w tym 25 polskich i 14 tłumaczonych. Ponadto odwiedził: Gniezno (trzykrotnie), Wrześnię, Trzemeszno, Środę. Śrem, Pleszew (1854), Lublin (1855, 1858), Wieluń (1856), Płock (1856, 1857, 1858, 1859), Radom (1856, 1857, 1858, 1860), Włocławek, Kielce, Łowicz (1857, 1859, 1860), Suwałki, Łomżę, Kielce, Sieradz, Łódź (1858), Kutno i Łęczycę (1858, 1859), Częstochowę (1859), Konin (1859, 1860), Piotrków (1858, 1860, 1861). Łódź, Turek, Ojców, Końskie, Włocławek (1860), Rzeszów, Lwów, Stanisławów, Kołomyję (1861), Tarnów. Tarnopol i Czerniowce (1862). W 1855 występował na czele zespołu na Dolnym Śląsku, we Wrocławiu i w Salzbrunn (Szczawno).

W maju i czerwcu 1856 wystąpił w Austrii w Theater an der Wien. Był to pierwszy pobyt teatru polskiego na zachodzie Europy. W Wiedniu, wykorzystując łudzące podobieństwo, występował w roli Napoleona w sztuce Niedzielskiego Napoleon w Hiszpanii w 1808 r. Występ przyjęto entuzjastycznie. W 1855 i 1861 zamierzał wystąpić w Berlinie, w 1858 w Pradze (zawarł nawet umowę), wybierał się także do Paryża; ale żaden z tych projektów nie doszedł do skutku.

Na trasie jego artystycznej podróży leżał także Kalisz, który regularnie wizytował każdego roku. Po przyjeździe w 1856 ponownie zamierzał (podanie do Naczelnika Powiatu Kaliskiego) odbudować zdewastowany budynek teatru miejskiego. I tym razem Rząd Gubernialny Warszawski, odmówił mu zgody. Władze rosyjskie nie były zainteresowane remontem przybytku służącego polskiej kulturze. Podczas pobytu dał z zespołem (m.in. J Radzyńska) występy w Hotelu Polskim Woelffla, budynku, który przez kolejne lata dawał schronienie i udostępniał salę przyjeżdżającym trupom teatralnym. Publiczności zaprezentował m.in. Odludków i poetę A. Fredry, w których sam wcielił się w postać Edwina. W 1857 wystawił Wariatkę Ch. Desnoyersa i H. Gerana. W 1858 [...] pomieniana trupa przybywszy przed św. Janem do Kalisza, po daniu 13 przedstawień w dn. 30 czerwca r.b. udała się do Sieradza (AGAD Akta nacz. pow. kal. vol. 754). Z niewyjaśnionych bliżej przyczyn dyrektor stał się dla władz persona non grata, a zespół inwigilowano na terenie całego Królestwa Polskiego. Podobnie było na początku czerwca w Poznaniu, kiedy po odśpiewaniu przez rozochoconą publiczność Mazurka Dąbrowskiego zespół musiał opuścić miasto. W 1859 trupa odwiedził Kalisz, dając przedstawienia między 25 czerwca a 24 lipca. Wystawiono m.in. Doktora Robina J. Premaraya, ale niewielkie powodzenie wśród publiczności zadecydowało o wyjeździe zespołu do Konina. Ostatni występ w Kaliszu miał miejsce w 1860. Wystawiono Krakowiaków i Górali W. Bogusławskiego, Śluby panieńskie A. Fredry, Podróżomanię J. Korzeniowskiego, Chłopów arystokratów i Łobzowian W.L. Anczyca oraz Szlachectwo duszy J. Chęcińskiego. Tym razem występy przyjęto łaskawiej, podkreślając zasługi dyrektora i postęp w grze aktorów.

Około 1861 zachorował na reumatyzm; który uniemożliwił mu dalszą pracę artystyczną. W ostatnich latach życia był wożony na wózku.

Jako aktor niezbyt utalentowany. Dzięki swojemu emploi (niski, pękaty, o dość pospolitych rysach) zdecydowanie lepiej wypadał w rolach komediowych i charakterystycznych (np. Michonnet w Adriannie Lecouvreur), choć w początkach kariery grywał także amantów (np. Gucio w Ślubach panieńskich). W rolach tragicznych całkowicie zawodził. W grze nawiązywał do maniery romantycznej, wpadając w niepotrzebny patos. Ze względu na duże podobieństwo fizyczne chętnie i często grywał Napoleona. Bardziej cenił wielką rolę niż sztukę, w jakiej grał. Krytykowany przez współczesnych mu (zwłaszcza przez S. Koźmiana) za brak obycia artystycznego oraz nieodpowiedni dobór repertuaru. Mimo wszystko odegrał bardzo ważną rolę w propagowaniu kultury polskiej w czasach silnego naporu germanizacyjnego na ziemiach polskich. Istotne znaczenie miały jego podróże artystyczne z własnymi zespołami do miejscowości leżących pod pruskim zaborem, w których praktycznie nie istniał kontakt z polskim teatrem. Za swoją działalność kulturalną zbierał przychylne oceny nawet w niemieckiej prasie na Śląsku. Uważany za dobrego organizatora i dyrektora licznych zespołów aktorskich. Doceniony za rzutkość, ofiarność, kreatywność, wytrwałość w dążeniu do określonego celu i umiejętność dostrzeżenia roli, jaką teatr odgrywa w polskiej kulturze. Prekursor w posługiwaniu się reklamą. On to wykształcił sławne łokciowe afisze, przemowy wielowierszowe szumne na afiszach, obiecujące zabawić, zadziwić i rozśmieszyć publiczność, zapowiedź nowych dekoracji, ubiorów lub odwoływanie się do łask publiczności (K. Estreicher). Wygłaszał mowy przed spektaklami, wprowadzał efekty wizualne i świetlne (np. ziejące ogniem smoki, ognie bengalskie), żywe obrazy. Obok T.A. Chełchowskiego uznany za indywidualność teatru prowincjonalnego lat 40. i 50. XIX wieku.

Zmarł 22 czerwca 1866 w Krzeszowicach. Żonaty z Bogumiłą z Wetterichów, którą poślubił w 1833.

Bibliografia

Dzieje Wielkopolski t. 2 (red. Jakóbczyk W) , Poznań 1973; Kaszyński S., Dzieje sceny kaliskiej 1800–1914, Łódź 1962; Kaszyński S., Teatralia kaliskie, Łódź 1972; Słownik biograficzny teatru polskiego, Warszawa 1973;

Źródło: Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej. Ziemia kaliska, tom 3. Autor noty biograficznej: Andrzej Androchowicz

Zbigniew Raszewski o Pfeifferze

... Jego biografia stanowi przykład obsesji teatralnej, dosyć przypadkowo zahaczający o historię sztuki. Świadomość artystyczna Pfeiffera była szczególnej natury. Wystawił on po raz pierwszy fragment III części „Dziadów”, grał Słowackiego i Fredrę, lecz nie wiadomo, by robił to z upodobaniem. Najchętniej wystawiał tzw. „sztuki wojskowe”. Sam występował wówczas jako Napoleon I, do którego w swoim mniemaniu był łudząco podobny. Ten szczegół odsłania przypuszczalne źródła jego teatromanii. Historia psychiatrii zna mnóstwo przypadków polegających na utożsamianiu się z Napoleonem I. Przypadek Pfeiffera był nieszkodliwy, dyrektor miał łagodne usposobienie, lecz uległ swojej namiętności jak pijak nałogowi. Czuł się zaspokojony tylko wtedy, kiedy wjeżdżał na scenę na koniu w kostiumie cesarza Francuzów, wydając rozkazy umundurowanym statystom, posyłając władcze spojrżenia widowni. Widownia reagowała na ten widok najsilniej za pierwszym razem. Podczas następnych przedstawień zaskoczenie było mniejsze i mniejsze poczucie władzy dyrektora na koniu. Stąd pożądane były częste zmiany miejsca...
Zbigniew Raszewski „Krakowiaken i Goralen” [w:] „Staroświecczyzna i postęp czasu”, Warszawa 1963, s. 269–292.

Hasło w Słowniku biograficznym teatru polskiego

PFEIFFER Juliusz (9 maja 1809 Kraków – 22 czerwca 1866 Krzeszowice), aktor, reżyser, dyr. teatru. Był synem malarza Jana Nepomucena P. (lub Feifra) i Elżbiety z Rebsamenów. Studiując przez trzy lata prawo, od 1829 występował jednocześnie w t. krak. i uczestniczył w przedstawieniach amatorskich (m.in. z H. Meciszewskim w pałacu Wielopolskich). Wkrótce J. Mieroszewski, nie mogąc sobie poradzić z dyrekcją, odstąpił mu antrepryzę, którą P. prowadził od listopada 1831 do 6 maja 1838. W letnich przerwach odwiedził wtedy z zespołem krak.: w 1834 Busko, w 1835 Kielce, Jędrzejów, Busko, Radom, Kielce i Wieluń, w 1836 Kalisz i Kielce, w 1837 Kalisz. Straciwszy 24 000 złp odstąpił t. zrzeszeniu pod kier. Z. Anczyca. Po rocznej przerwie przejął ponownie dyrekcję na ostatni sez. antrepryzy Mieroszewskiego (17 października 1839–7 maja 1840). W 1840 Senat WM Krakowa odmówił zawarcia nowego kontraktu z P. Wtedy – ulegając naciskowi rodziny (żony Bogumiły z Wetterichów, poślubionej w 1833, i ciotki, po której miał dziedziczyć) P. porzucił t. i objął posadę rewizora browaru w Warszawie. Z tęsknoty za sceną zachorował jednak na melancholię i na polecenie lekarzy wrócił do swego zawodu. W Kaliszu założył zespół, angażując krak. aktorów, którzy opuścili T. A . Chełchowskiego, i grał z nimi przez lato 1843. Zaangażowany ze swoim zespołem przez H. Meciszewskiego, objął w Krakowie od listopada 1843 funkcję reżysera. W lecie 1844 był kierownikiem zespołu krak. w czasie występów w Poznaniu (5 VI-14 VII), Busku i Solcu (8 VIII-10 IX). W lecie 1845 pełnił tę samą funkcję w Poznaniu (27 V-17 VII), Płocku (1 VIII-19 VIII), Lublinie (23 VIII-7 IX) i Radomiu (14 IX-28 IX). Po ustąpieniu H. Meciszewskiego był reżyserem i faktycznym kierownikiem artyst. t. krak. za dyrekcji J. Mączyńskiego w 1845–48. W tym okresie występował gościnnie we Lwowie (10 grudnia 1845–2 stycznia 1846) i kierował letnimi wyprawami t. krak,: w 1846 do Częstochowy, Kalisza, Płocka, Łowicza i Lublina, w 1847 do Poznania i Lublina. W maju 1848 występował gościnnie we Lwowie. Od lipca 1848 występował z własnym zespołem na prowincji: w Tarnowie, Nowym Sączu, Rzeszowie, Wieliczce. Od 1 stycznia 1849 do 7 kwietnia 1854 był dyr. t. lwowskiego (od poł. stycznia zastępował go na tym stanowisku Sz. Starzewski).

27 kwietnia 1854 objął ponownie dyrekcję t. krak. i sprawował ją do 28 maja 1863. Letnie przerwy między sez. wykorzystywał na wyjazdy do miast nie posiadających stałego teatru. Z tych najważniejsze były pobyty w Poznaniu (1854, 1855, 1857, 1858, 1859). W 1854, oprócz Poznania, odwiedził również Gniezno, Wrześnię, Trzemeszno, Środę, Śrem i Pleszew, w 1855 – Lublin, w 1856 – Kalisz, Wieluń, Płock i Radom, w 1857 – Kalisz, Płock, Radom, Włocławek, Kielce i Łowicz, w 1858 – Kalisz, Sieradz, Łódź, Piotrków, Radom, Kutno, Płock, Suwałki, Łomżę, Lublin, Łęczycę i Kielce, w 1859 – Kalisz, Konin, Kutno, Łęczycę, Płock, Łowicz i Częstochowę, w 1860 – Ojców, Kalisz, Piotrków, Łódź, Konin, Turek, Końskie, Łęczycę, Włocławek, Łowicz, Radom, Kielce, w 1861-Rzeszów, Piotrków, Lwów, Stanisławów i Kołomyję, w 1862 – Tarnów, Tarnopol i Czerniowce. W 1855 występował na czele zespołu krak. na Dolnym Śląsku, we Wrocławiu i w Salzbrunn (obecnie Szczawno), a w maju i czerwcu 1856 w Wiedniu w Theater an der Wien. W 1855 i 1861 planował występy t. krak. w Berlinie, w 1858 zawarł umowę na cykl występów w Pradze, wybierał się nawet do Paryża; żaden z tych projektów nie został jednak zrealizowany. Ok. 1861 zachorował na silny reumatyzm; w ostatnich latach życia był wożony na wózku.

W młodości grywał role lekkich amantów. Niektóre z nich, jak np. Gucio (Śluby panieńskie), przyniosły mu znaczne powodzenie. W późniejszych latach chętnie sięgał po role tragiczne, w których całkowicie zawodził. Niski, pękaty, miał dosyć pospolite rysy, w grze łatwo wpadał w fałszywy patos schyłkowego romantyzmu. Znacznie lepszy bywał w rolach charakterystycznych, takich jak Michonnet (Adrianna Lecouvreur). Namiętnością P. były role Napoleona, którego grywał w wielu sztukach, specjalnie w tym celu utrzymywanych w repertuarze jego zespołów.

Jego działalność była w późniejszych latach ostro krytykowana, zwłaszcza przez S. Koźmiana. Brakowało mu istotnie kultury, jednak w czasach ogólnego zastoju i najsilniejszego naporu germanizacyjnego w Galicji zasłużył się jako dyr. rzutki, ofiarny i wytrwały.

Wielkie znaczenie miały jego wyprawy pod zabór pruski do miast nie posiadających wówczas stałego t. polskiego. Zespół krak., wolny w czasie tych wypraw od prób i częstych premier, osiągał wyższy poziom i tym tłumaczą się przychylne oceny, jakich na Śląsku doczekał się również w prasie niemieckiej. Jego wyprawa wiedeńska, w zasadzie udana, była pierwszym pobytem t. pol. na zachodzie Europy.

Bibliografia

Estreicher: Teatra; Got: Teatr Meciszewskiego; Got: Repertuar 1781–1843; Grot: Dzieje sceny w Poznaniu; Kaszyński : Dzieje sceny kaliskiej; Krzesiński: Koleje życia s. 226 (il.), 267–268, 287–288, 290–291, 308; W. Rapacki: Około teatru, Kraków 1905 s. 31–38, Raszewski: Staroświecczyzna (il.); Raszewski: Z tradycji teatr.; Afisz teatr. 1964 nr 3 (il.); EMTA 1887 nr 213 (W. Rapacki); Jasiński.

Ikonografia

J.N. Bizański: Portret, olej 1844 – MHKraków; J. Kossak; Portret, akw., gwasz, 1849-MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowych publikacjach.