Autorzy

Lalkarz, reżyser i dyrektor teatrów lalek oraz autor sztuk, teoretyk teatru, publicysta, nauczyciel, wieloletni redaktor czasopisma „Teatr Lalek”.

Ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie w Działdowie (w 1930), z dyplomem nauczyciela szkół powszechnych. Do wybuchu wojny pracował jako nauczyciel (a także kierownik szkoły), z przerwą w latach 1933–34 na odbycie służby wojskowej. Już w seminarium zetknął się z amatorskim ruchem teatralnym, ale szczególnie zafascynował go teatr lalek. W 1937 wraz ze swoimi uczniami urządził pierwsze własne przedstawienie lalkowe.

W marcu 1939 został zmobilizowany i skierowany do 35. Pułku Piechoty. Po pięciu dniach wojny, dwukrotnie ranny, znalazł się w szpitalu polowym, a potem w obozach jenieckich: Nowe nad Wisłą, Bydgoszcz, Toruń, Arnswalde, Kluczbork, wreszcie w Oflagu VII A w Murnau. Energicznie włączył się w prace powstającego w obozie teatru lalek. Był współtwórcą przedstawienia Żadna praca nie hańbi. Pacynkowa rewia typów blokowych z udziałem Satyra (premiera 16 marca 1941). Współorganizował, a potem przewodniczył Sekcji Teatru Lalek przy obozowym Kursie Nauczycielskim, był autorem sztuk lalkowych (O Janku co kochał zwierzaki, 21 maja 1942, Pojechała mama z tatą, 9 kwietnia 1943, Nal i Damayanti) oraz reżyserem czterech spośród dziewięciu przygotowanych w Murnau przedstawień.

Szczególne znaczenie dla dalszego myślenia Henryka Ryla o sztuce teatru było spotkanie w Murnau Leona Schillera, który znalazł się w Oflagu VII A po upadku powstania warszawskiego. Ryl wziął udział w seminarium „Teatr żywy i teatr marionet” zorganizowanym przez Schillera (28–29 listopada 1944). Po wyzwoleniu obozu Schiller ściągnął Ryla do Lingen i powierzył mu kierownictwo Teatru Kukiełek przy Teatrze Ludowym im. Wojciecha Bogusławskiego.

Z końcem 1945 roku Ryl powrócił do Polski i całe swoje dalsze życie poświęcił teatrowi lalek. Najbliższą współpracowniczką na tej drodze była jego żona, nauczycielka i pedagog teatru, Maria Marta z domu Marendziuk, poślubiona w 1936.

Początkowo zamieszkali w Krakowie, gdzie po odejściu Zofii i Władysława Jaremów Henryk Ryl reaktywował Teatr Lalek „Groteska” („Groteska II”, 1946–1948). Po powrocie Jaremów, reżyserował w różnych teatrach oraz nauczał sztuki lalkarskiej, m.in. na Kursie dla Instruktorów Teatrów Niezawodowych w PWST (z siedzibą w Łodzi).

Ostatecznie przeniósł się do Łodzi (i mieszkał tam do końca życia), gdzie stworzył Teatr Lalek „Arlekin”, otwarty pod jego dyrekcją 30 grudnia 1948 przedstawieniem własnej sztuki Dwa Michały i świat cały. Funkcję dyrektora i kierownika artystycznego „Arlekina” pełnił do 1964. Następnie, do 1974, pozostawał kierownikiem artystycznym. Od 1974 do 1978 pełnił funkcję reżysera i konsultanta programowego. Po raz ostatni reżyserował w „Arlekinie” w 1982 roku, kiedy to wystawił własną sztukę Marcinek zuch.

Henryk Ryl był jednym z najważniejszych i najbardziej aktywnych przedstawicieli środowiska lalkarskiego w Polsce. Angażował się w rozliczne programy i przedsięwzięcia, które często sam inspirował. Walczył o obecność teatru lalek tak w polskim życiu teatralnym, jak i na forum międzynarodowym. Włączył się w proces upaństwowienia teatrów lalek, stając na czele Centralnej Dyrekcji Państwowych Teatrów Lalek (1949). Współtworzył Sekcję Teatrów Lalek w SPATiF (1950) i przez wiele kadencji pełnił funkcję jej przewodniczącego.

Współdziałał w utworzeniu w 1950 kwartalnika „Teatr Lalek” (pod red. Jana Sztaudyngera), a potem je reaktywował (w 1957), pozostając do 1968 redaktorem naczelnym. W tym branżowym czasopiśmie publikował liczne artykuły, a także niektóre swoje sztuki (także pod pseudonimem Grzegorz Frant).

Angażował się w międzynarodowe kontakty lalkarzy. W 1957 został wybrany do Prezydium UNIMA (Union Internationale de la Marionnette). Był inicjatorem zorganizowania w Warszawie w 1962 sierpnia Kongresu tego stowarzyszenia oraz utworzenia jego Polskiego Ośrodka Lalkarskiego (POLUNIMA), którego był przewodniczącym niemal od początku aż do śmierci.

Oprócz licznych artykułów o tematyce lalkarskiej, opublikował książki: Od szopki do teatru lalek (wraz z Janem Sztaudyngerem i Henrykiem Jurkowskim, 1961), tom wspomnień Dziewanna i lalki (1967), poradniki: Marionetka (1972), Teatr cieni (1977), Teatr lalek – zagadnienia metodyczne (wspólnie z Henrykiem Jurkowskim i Aliną Stanowską, 1980).

Jego twórczość dramatopisarska, to sztuki własne oraz adaptacje i przekłady. W pierwszej grupie najważniejsze tytuły, to: Pojechała mama z tatą, Kolorowe piosenki, Dwa Michały i świat cały, Sambo i lew, Srebrna przygoda, Błękitnogrzywy lew, Marcinek zuch. W drugiej: Lekarz mimo woli Moliera, Królewicz i żebrak Marka Twaina, Nal i Damayanti według Mahabharaty, Dziwożona Carla Gozziego, Dżamil i róże Wandy Markowskiej i Anny Milskiej.

Najbardziej interesowała go widownia dziecięca, choć tworzył także spektakle dla młodzieży, m.in. przybliżając jej klasykę literatury (Lekarz mimo woli Moliera, 1954; Balladyna Słowackiego, 1957; Lilla Weneda Słowackiego, 1966). Był gorącym orędownikiem lalki jako teatralnego środka wyrazu, tocząc boje ze zwolennikami narastającej obecności aktora „żywoplanowego” w teatrze lalek.

By uczcić pamięć Henryka Ryla, Zarząd Sekcji Teatrów Lalkowych ZASP przyznaje od 2009 roku nagrody „Henryka” za osiągnięcia artystyczne związane z teatrem lalek.

Imię Henryka Ryla nosi Szkoła Podstawowa nr 175 w Łodzi. Bałucki Ośrodek Kultury organizuje Festiwal Teatrów Przedszkolnych im. Henryka Ryla. Od roku 2014 imię Henryka Ryla nosi Teatr Lalek „Arlekin”.

Bibliografia

• Henryk Ryl. Dokumentacja działalności, oprac. Elżbieta Siepietowska, Łódź 1997, seria „Lalkarze – materiały do biografii”, red. Marek Waszkiel, nr 21;
• Jurkowski Henryk, Moje pokolenie. Twórcy polskiego teatru lalek drugiej połowy XX wieku, Łódź 2006;
• Polakowski Andrzej, Szkic do portretu Henryka Ryla, [w:] Łódzkie sceny lalkowe, pod redakcją Andrzeja Polakowskiego i Marka Waszkiela, Łódź 1992;
• Polski słownik biograficzny, t. XXXIII, Wrocław 1992, s. 480–482: hasło Ryl Henryk, oprac. Marek Waszkiel [tam wcześniejsza bibliografia];
• Waszkiel Marek, Dzieje teatru lalek w Polsce 1944–2000, Warszawa 2012.

Halina Waszkiel