Zygmunt Anczyc
ANCZYC Zygmunt (14 IX 1783 Wilno - 5 VI 1855 Kraków), aktor, dyr. teatru. Był synem Jana Zygmunta A. (który pochodził z saskiej rodziny von Anschutz, osiadłej w Polsce na początku XVIII w., a poległ w powstaniu kościuszkowskim) i Zofii z Borkowskich, mężem -> Barbary A., ojcem-> Bronisławy A. oraz pisarza Władysława Ludwika A. Ukończył szkoły we Wrocławiu w 1799. Po dwóch latach służby w garnizonie austr. w Zamościu uciekł do Wilna i wbrew woli rodziny wstąpił do zespołu baletowego M. Bończy-Tomaszewskiego. Od ok. 1802 do 1806 występował jako aktor w zespole Salomei Deszner w Grodnie. Wyjeżdżał w tym czasie na występy do Wilna, Potocka i Witebska, później grał także w t. w Mińsku Litewskim. W 1810 ustąpił ze sceny i przez sześć lat był komisarzem w dobrach starościny Brzozowskiej. W 1816-21 występował w t. wileńskim. 19 I 1819 w Wilnie ożenił się z aktorką Barbarą Hrehorowicz. W tym samym roku został członkiem loży masońskiej ,,Harmonia". Namówiony przez J. Ledóchowską i I. Werowskiego, debiutował 23 VIII 1822 w T. Narodowym w Warszawie w roli tyt. w sztuce "Abufar", został zaangażowany i występował do 1826 w rolach charakterystycznych i kontuszowych, zdobywając - mimo litewskiego akcentu - uznanie publiczności. W 1823 i 1824 występował z zespołem warsz. w Poznaniu, Płocku i Kaliszu. Od czerwca 1826 do 1840 (z przerwami) występował w t. krak.; brał udział w większości corocznych objazdów zespołu krakowskiego. Również sam występował gościnnie w innych miastach: 18 IX 1830 grał rolę Harpagona (Skąpiec) na scenie niemieckiej w Poznaniu, 21 IX i 3 X 1833 - role Pedra (Precjoza) i Fabrycego (Karykatury) w t. warsz.; w 1838 występował z zespołem W. Raszewskiego w Poznaniu. W 1835-36 nie grał z powodu choroby. Od listopada 1838 do października 1839 jako kierownik zrzeszenia aktorów prowadził t. krak. (po ustąpieniu J. Pfeiffera), w lecie 1839 zorganizował występy zespołu w Kaliszu, Poznaniu i innych miastach. Po ponownym objęciu dyr. t. krak. przez J. Pfeiffera pozostał w zespole, a nawet w lecie 1840 kierował jego występami m.in. w Kaliszu, ale po przejęciu kierownictwa przez T. Chełchowskiego został zwolniony. W grudniu 1840 występował w t. Rozmaitości w Krakowie, a następnie na prowincji, prawdopodobnie z zespołem H. Popiołka. 29 VII i 3 VIII 1842 występował gościnnie w Warszawie w rolach Wesołowskiego (Plaksa i Wesołowski) i Wojciecha (Grymasy młodej żony). Od stycznia do sierpnia 1843 kierował pierwszym stałym zespołem pol. w Poznaniu. Od jesieni 1843 zaangażowany był znów w t. krak., jako aktor do ról ,,starych", ,,poważnych" (zajmował się także biblioteką teatr.). W 1849 lub 1850 wskutek postępującej głuchoty ustąpił ze sceny i otrzymał od Rady Miejskiej posadę pisarza na rogatce. W 1854 (za dyr. J. Pfeiffera) powrócił znowu do t. krak. i grał ,,role ojców i deklamacyjno-patetyczne". Pod koniec tego roku prawdopodobnie występował gościnnie w Poznaniu.
Aktor o dużych zdolnościach charakterystycznych i sporym doświadczeniu, ze względu na swoje warunki zewnętrzne wcześnie zaczął grać role ,,dostojne", kostiumowe. Był przez długie lata jedną z głównych sił sceny krak., zarzucano mu jednak, że z biegiem czasu stracił pamięć i wpadł w rutynę. Ważniejsze role: Neustadt (Mendog), Szafir (Taczka occiarza), Organista (Krakowiacy i Górale), Oskar (Trzydzieści lat życia szulera), Twardosz (Dożywocie), Walter (Sierota z Genewy), Perez (Rita Hiszpanka), Aron (Żydzi), Wurm (Intryga i miłość), Zdawnialski (Spazmy modne), Don Diego (Cyd), Bogacki (Szkoła obmowy). Wydał "Repertuarz widowisk scenicznych" (Poznań 1847). W okresie Wiosny Ludów napisał kilka sztuk patriotycznych, z których najbardziej znana to "Bóg z nami, czyli Powrót niewolników polskich do ojczyzny". Zajmował się też tłumaczeniem sztuk obcych.
Bibl.: EdS I; Estreicher: Teatra; Got: Teatr Meciszewskiego; Grot: Dzieje sceny w Poznaniu (il.); Koryzna I s. 25, 27, 29, 31-40; Krzesiński: Koleje życia s. 225-231, 259, 262, 263, 267, 284-287 (il.), 292, 298, 307; Miller: Teatr i muzyka na Litwie; PSB I (Z. Grot); Stefański: Teatr w Kaliszu s. 36-37, 42, 44-45, 56-59, 62 (il.); M. Szyjkowski: wstęp do wyd. W.L. Anczyc: Życie i pisma 1.1, Kraków 1908; Wężyk; Wspomnienia aktorów; Witkowski: Świat teatr.; Afisze, MTWarszawa; Chomiński; Jasiński.
Ikon.: Orłowski: A. w roli, olej, 1848 - MHKraków; W. Łuszczkiewicz: Portret, olej - Bibl. Ossol.; Fot. pryw.- MHKraków.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
