Jerzy Kreczmar
Jerzy Kreczmar (ur. 1902, zm. 1985), pedagog, eseista, dramaturg, reżyser, dyrektor teatru, taternik.
Pochodził ze znanej, łużyckiej z pochodzenia, rodziny Kreczmarów, która od połowy XIX wieku mieszkała i działała w Warszawie. August Kreczmar (1841–1901), syn ewangelickiego pastora, po studiach filologicznych i historycznych w Szkole Głównej Warszawskiej zamieszkał na stałe w Warszawie (1875). Był nauczycielem języków starożytnych w V gimnazjum męskim, do jego uczniów należeli Tadeusz Kotarbiński i Ignacy Chrzanowski.
Jednym z synów Augusta i Bronisławy Kreczmarów był Jan (1878–1909), uważany za wybitnego pedagoga absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Założył on po wypadkach 1905 roku własną, pierwszą w zaborze rosyjskim szkołę z polskim językiem wykładowym. W ciągu czterdziestu lat szkoła zmieniała mecenasów i oficjalne nazwy, zawsze jednak mówiło się o niej „gimnazjum Kreczmara”. Wśród jej wychowanków znaleźli się Aleksander Węgierko, Antoni Słonimski i Jan Żabiński.
Dzieci Jana i Marii Kreczmarów to trzej synowie: Tadeusz, Jan – wybitny aktor i Jerzy, oraz córki Wanda i Maria (matka Zbigniewa Zapasiewicza).
Jerzy Kreczmar zaczynał od doktoratu z filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Promotorem jego pracy O przenośnym znaczeniu wyrazów był Tadeusz Kotarbiński. Studiował także psychologię i polonistykę. Uczył w szkołach średnich propedeutyki filozofii i języka polskiego. W 1936 r. objął dyrekcję gimnazjum im. Bolesława Limanowskiego na Żoliborzu prowadzonego przez RTPD. Równocześnie studiował na Wydziale Reżyserii PIST. Debiutował przygotowując pod opieką Leona Schillera jako warsztat teatralny sztukę Waltera Hasenclevera Gobseck.
W czasie wojny pracuje w Ossolineum we Lwowie i w Warszawie, gdzie działa w tajnym szkolnictwie: jest dyrektorem żoliborskiego gimnazjum, a jako asystent prof. Kotarbińskiego wykłada filozofię na Uniwersytecie Warszawskim.
Po wojnie wykłada na Uniwersytecie Łódzkim, a po powrocie do stolicy – na Warszawskim. W latach 1948–1949 jest dyrektorem Teatru Polskiego Radia, następnie przez wiele lat, jako kierownik literacki i reżyser, związany jest z Teatrem Współczesnym w Warszawie z dwuletnią przerwą (1966–1968) na dyrekcję warszawskiego Teatru Polskiego. Wykłada w PWST.
Jako pierwsze w Warszawie przedstawienie przygotował Przy drzwiach zamkniętych Sartre'a w tłumaczeniu Jana Kotta i scenografii Zanobiusza Strzeleckiego na scenie teatru Małego.
Stanisław Hebanowski: Kreczmar czuje niechęć do przesadnej ekspresji i ekshibicjonizmu. (...) zakres zainteresowań Kreczmara jest bardzo szeroki. Zrealizował na scenie świetnie zinstrumentowane aktorsko przedstawienia fredrowskie („Dożywocie”, „Wielki człowiek do małych interesów”, „Pan Jowialski”); sięgnął do polskiej romantyki i wystawił oddzielnie III część „Dziadów” w Katowicach i „Dziady kowieńsko-wileńskie” w Warszawie, „Nie-Boską komedię” w Poznaniu, dwukrotnie „Irydiona” Krasińskiego i „Samuela Zborowskiego” Słowackiego, neoromantyczny „Legion” Wyspiańskiego – a poza tym sceptycznego Ernesta Renana „Szatę Prospera” (adaptację dwóch filozoficznych dramatów pisarza: „Kalibana” i „Eliksir młodości”), dialektycznego Shawa, znalazł sprzymierzeńca w dramatach Montherlanta, ale wyreżyserował także T.S. Eliota i Paula Claudela. (…) Niezapomnianym przeżyciem była (…) polska prapremiera „Czekając na Godota” Becketta w Teatrze Współczesnym w Warszawie.
„Kreczmar analizując tekst potrafi – niby motto – dać lakoniczne, lecz pojemne przesłanki i niezawodne drogowskazy”.
Ma w swoim dorobku także prapremiery polskich sztuk współczesnych: Zegarów Łubieńskiego (Stary Teatr 1970), Na czworakach Różewicza (Stary Teatr 1972), Emigantów Mrożka (Teatr Współczesny w Warszawie 1975).
Stanisław Hebanowski pisał o Kreczmarze, iż dobierał sobie jako współpracowników znakomitych scenografów i prawie zawsze umiał się z nimi porozumieć. Czasem im przede wszystkim przypisywał sukces spektaklu (…) Scenografię projektowali dla niego tacy plastycy jak Władysław Daszewski, Jan Kosiński, Piotr Potworowski, Otto Axer, Ewa Starowieyska, Marian Kołodziej, Stanisław Bąkowski, Jan Polewka (także Lidia i Jerzy Skarżyńscy, Wojciech Krakowski czy Wiesław Lange). (…) Bardzo to różne temperamenty i indywidualności twórcze. A przecież scenografia – często o wspaniałej sugestywności i niezapomnianym uroku plastycznym – nie dominowała w Kreczmarowskich przedstawieniach.
Zygmunt Greń z kolei: Nie niszcząc tekstów klasycznych ostentacyjną aktualizacją, Kreczmar umie patrzeć na nie wyostrzonym wzrokiem współczesnego człowieka i powierzać im całe doświadczenie tej współczesności (...) Przedstawienia Kreczmara mogłyby tworzyć kanon polskiego teatru klasycznego, gdyby istniały w teatrze, jak w literaturze wydania zbiorowe.
Reżyserował Kreczmar w wielu teatrach poza Warszawą – w krakowskim Starym Teatrze i Teatrze im. Słowackiego, Teatrze Polskim w Poznaniu, Nowym w Łodzi, Śląskim w Katowicach, Teatrze Wybrzeże w Gdańsku. Przyjmował także propozycje współpracy w Częstochowie, Kielcach czy Rzeszowie.
PIW wydał dwa zbiory esejów Kreczmara: Cały świat gra komedię (1982), obejmujący teksty z lat 1945 – 1980, Stare nieprzestarzałe (1989), na który złożyły się felietony drukowane w „Teatrze” w latach 1952–1958 pod pseudonimem Quidam, oraz eseje o dramacie romantycznym, dramatach Becketta, a także wznowienie niektórych artykułów z tomu Polemiki teatralne (1956) wydanego w Czytelniku.
Erwin Axer: Niewiele pozostawił po sobie wypowiedzi zapisanych. Wszystkie są ważne. Nie publikował niczego lekkomyślnie. W inscenizacjach Kreczmara przejawiły się szczególne właściwości jego umysłu: żelazna logika, niezależność sądu, klarowność, upór, oryginalność spojrzenia. W karierze reżyserskiej Kreczmara są przedstawienia, które mają nieprzemijające znaczenie dla historii teatru w Polsce. Nie o wielu reżyserach można to powiedzieć.
Źródła: Stanisław Hebanowski, Gry pozorów i cienie prawdy, w: Jan Kreczmar, Cały świat gra komedię, PIW 1982; Erwin Axer, nota o autorze w: Jan Kreczmar, Stare nieprzestarzałe, PIW 1989. Aneks tamże; Małgorzata Semil, Elżbieta Wysińska, Słownik współczesnego teatru, WAiF 1980.
Zofia Szczygielska
Biogram w Słowniku biograficznym teatru polskiego
Jerzy Kreczmar (9 października 1902 Warszawa – 24 lutego 1985 Warszawa), reżyser i teoretyk teatru, dyr., kier. art. i lit., pedagog.
W 1930 ukończył filozofią na Uniwersytecie Warsz. ze stopniem doktora. Promotorem pracy Znaczenie wyrazów przenośnych był Tadeusz Kotarbiński. W l. trzydziestych pracował jako nauczyciel jęz. polskiego i propedeutyki filozofii w prywatnych szkołach średnich, a w 1. 1936–39 dyr. gimnazjum im. Limanowskiego w Warszawie.
Równocześnie w 1. 1934–37 studiował na Wydz. Sztuki Reżyserskiej PISTu pod kier. Leona Schillera. Warsztatem dyplomowym była prem. Gobsecka Hasenclevera wg Balzaca na scenie T. Narodowego w Warszawie, 6 czerwca 1937.
Po kampanii wrześniowej (dowódca kolumny taborowej w Wileńskiej Brygadzie Kawalerii) znalazł się we Lwowie, gdzie został archiwistą biblioteki Ossolineum, następnie wrócił do Warszawy i jako asystent Kotarbińskiego wykładał na tajnym Uniw. Warsz., ponadto był współtwórcą programów literacko-muzycznych przygotowywanych pod kier. Marii Wiercińskiej w t. podziemnym.
W 1. 1944–46 kierował redakcją wydawnictw naukowych Czytelnika w Lublinie, potem w Łodzi, gdzie w 1945 był członkiem Rady Artystycznej (kier. repertuarowym) istniejącego do sierpnia T. Miejskiego pod dyr. Henryka Szletyńskiego oraz wykładowcą Studium Dram. przy tym t., następnie szkoły teatralnej w Łodzi, potem Warszawie (Historia teatru i dramatu) do 1973. Wykładał też logikę i filozofię na Uniw. Łódzkim i Warsz. do 1950.
W październiku 1947 zadebiutował jako reż. spektaklem Przy drzwiach zamkniętych Sartre'a i Cud św. Antoniego Maeterlincka w Miejskich T. Dramatycznych w Warszawie (na scenie T. Małego). W l. 1948–49 był kier. realizacji programu literackiego Pol. Radia w Warszawie, reżyserował słuchowiska i audycje lit. Od sez. 1949/50 sprawował przez ponad trzydzieści lat (z wyjątkiem 1. 1966–68, kiedy był dyr. i kier. art. T. Polskiego) kierownictwo lit. T. Współczesnego w Warszawie, od sez. 1956/57 także reż. tej sceny.
Był twórcą około pięćdziesięciu inscenizacji teatralnych i telewizyjnych, z których większość weszła na trwałe do historii teatru polskiego i stanowi niemal kanon polskiej klasyki komediowej, dramatu romantycznego, czy pokazywanych często po raz pierwszy dzieł współczesnego dramatu światowego.
Kreczmar współpracował z T. Ateneum, Klasycznym, Polskim, Kameralnym i Powszechnym w Warszawie, z T. im. Słowackiego i Starym w Krakowie, T. Śląskim w Katowicach, T. Polskim w Bydgoszczy i Poznaniu, T. im. Siemaszkowej w Rzeszowie, T. Współczesnym w Szczecinie, T. im. Żeromskiego w Kielcach i T. Wybrzeże w Gdańsku. Na scenach warsz. reżyserował m.in. Czekając na Godota Becketta, Samuela Zborowskiego Słowackiego, Dożywocie Fredry, Kto się boi Wirginii Woolf? Albeego, Sułkowskiego Żeromskiego, Pana Jowialskiego Fredry, Wielkiego człowieka do małych interesów Fredry, Coctail-party Eliota, Punkt przecięcia Claudela, Emigrantów Mrożka, Dziady kowieńskie Mickiewicza; w Poznaniu – Domek z kart Zegadłowicza, Nie-Boską komedię Krasińskiego; w Krakowie m.in. Irydiona Krasińskiego, Dom otwarty Bałuckiego; w Katowicach Dziady drezdeńskie Mickiewicza, Legion Wyspiańskiego; w Gdańsku m. in. Zamianę Claudela; w Kielcach Zemstę Fredry. Opublikował Polemiki teatralne (1956), Cały świat gra komedię (1982), pisał do „Dialogu”, „Kuźnicy”, „Nowości Teatralnych”, „Pamiętnika Teatralnego”, „Teatru”, „Twórczości”, do końca życia uczestniczył w pracach Pol. Towarzystwa Filozoficznego.
Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1984/1985, tom XXVI, Instytut Sztuki PAN, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989. Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.
