Osoby

ZELWEROWICZÓWNA Lena, właśc. Helena, także H. Zelwerowicz-Orchoń (10 XII 1903 Kraków - 1 VI 1998 Nowy Jork), aktorka, reżyser, scenograf, pedagog. Kontynuowała rodzinną tradycję teatralną. W l. 1923-26 studiowała na Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Muz. w Warszawie, w l. 1926-27 uczęszczała do pryw. szkoły malarki i scenografki A. Exter w Paryżu. W l. 1927-29 grała niewielkie role w T. im. Słowackiego w Krakowie, m. in.: Anielę ("Król" Caillavetta i Flersa), Barbarę ("Kościuszko pod Racławicami" Anczyca), Anetkę ("Panna Flute" Berra i Verneuila), Mieszczankę ("Kiliński" Bałuckiego). Wykonywała również prace scen. dla teatru. W 1929 zdała egzamin reżyserski ZASPu, 14 II t. r. debiutowała jako reżyser "Oberżystką" Goldoniego w Placówce Żywego Słowa w warsz. T. Ateneum, w maju reżyserowała "Kwadraturę kota" Katajewa w T. im. Słowackiego w Krakowie. W l. 1929-32 była aktorką, reżyserem i scenografem w T. Miejskich w Wilnie. W T. na Pohulance i Lutni grała: Skirinę ("Księżniczka Turandot" Gozziego), Kaśkę ("Dzielny wojak Szwejk" wg Haska), Shirley ("Ulica" Rice'a), Hankę ("Czarujący emeryt" Rapackiego-syna), Rózię ("Nad polskim morzem" Rączkowskiego). Reżyserowała "Oberżystkę", do której sama zaprojektowała scen., "Cudowny pierścień" Warneckiego (dek. wspólnie z A. Ronczewską), "Czupurka" Hertza, "Aurelciu, nie rób tego" Łopalewskiego, "Złoty wiek rycerstwa" Marlowe'a. Przez kilka miesięcy w 1932 przebywała w Niemczech, na stypendium ZASPu dla młodych reżyserów. W sez. 1933/34 była w zespole T. Miejskiego w Łodzi, zagrała tu, m. in.: Jowialską ("Pan Jowialski" Fredry), jedną z panien Ciuciumkiewicz ("Dom otwarty" Bałuckiego), Czeszkę ("Pieniądz to nie wszystko" Bus-Fekety'ego), Kelnerkę ("Żeglarz" Szaniawskiego). Wspólnie z H. Starską reżyserowała "Stefka" Deyala. W sez. 1934/35 grała w T. Miejskim w Sosnowcu np.: Pigwę ("Sen nocy letniej" Shakespeare'a, przygotowała też kostiumy), Chochlika ("Balladyna" Słowackiego), reżyserowała "Mezalians" Shawa, "Cudze dziecko" Szkwarkina. W sez. 1935/36 kierowała, wraz z J. Orchoniem, Wileńskim T. Objazdowym. Grała Agatkę ("Powrót posła" Niemcewicza, także reż.), Dejanirę ("Mirandolina"), Helenę ("Most" Szaniawskiego), Matkę ("Niespodzianka" Rostworowskiego). W l. 1937-39 była aktorką i reżyserem w Stołecznym T. Powszechnym w Warszawie, opracowała "Lekarza mimo woli" Moliere'a, "Intrygę i miłość" Schillera, "Moralność pani Dulskiej" Zapolskiej, grała Pannę Młodą ("Wesele" Wyspiańskiego), Petrę ("Wróg ludu" Ibsena). Podczas okupacji niem. pracowała jako urzędniczka i tłumaczka w biurze prywatnej fabryki. Brała udział w podziemnym życiu teatr., w konspiracyjnym przedstawieniu "Fedry" Racinea wystąpiła w roli Diany, w 1941 reżyserowała, w ramach zajęć podziemnego PISTu, "Posażną jedynaczkę" Fredry, udzielała pomocy ukrywającym się Żydom, m. in. Orchoniowi, za co w 1977 została odznaczona medalem "Sprawiedliwy wśród narodów świata", przyznawanym przez izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem. Po upadku powstania warsz. byli oboje wywiezieni do obozu w Sand-bostel, a stamtąd do Oberlangen. Po zakończeniu wojny pozostała na Zachodzie. Należała do, założonego przez L. Schillera, zespołu T. im. Bogusławskiego w Lingen, wystąpiła w roli Druhny ("Gody weselne" Schillera), przygotowywała "Lekarza mimo woli" Moliere'a, którego jednak nie ukończyła z powodu wyjazdu do Włoch z T. II Korpusu. W Recanati reżyserowała w grudniu 1945 "Śluby panieńskie" Fredry, wykładała, w działającym przy t., studio aktorskim. Pod koniec 1946 ewakuowała się do Anglii, zamieszkała w Londynie. Działała w londyńskim Gnieździe ZASPu za Granicą, była we władzach tej organizacji i uczestniczyła w organizowanych przez nią wieczorach artystycznych. W 1950 w T. Komedia L. Skwierczyńskiego w Edynburgu reżyserowała "Po co przyszłaś Judyto?" Peyret-Chappuisa. Jesienią 1951 emigrowała do Stanów Zjednoczonych i zamieszkała w Nowym Jorku. Pracowała m. in. jako tłumaczka dla radia Głos Ameryki (brała też udział w audycjach tej rozgłośni), a później dla pisma "Ameryka", wydawanego w języku polskim. Była także urzędniczką, bibliotekarką. Występowała sporadycznie w pol. imprezach teatr, w Nowym Jorku, np. w 1954 w Polskim T. Nowości w sztuce "Markietanki, czyli Panny w mundurach" Sądka, w 1957 w przedstawieniu "Cień" Niccodemiego (benefis M. Modzelewskiej), w 1958 w Xavier Theatre w "The song of Bernadette" wg Werfla. W l. 1956-58 brała udział w audycjach TV polonijnego programu "Echa z Polski". W l. 80. związała się z nowojorskim Polish Theatre Institute, gdzie pełniła obowiązki dramaturga i występowała jako recytatorka. Po raz ostatni wystąpiła w maju 1997 w Polish Institute Townhouse w Nowym Jorku, prezentując własne wiersze, drukowane m.in. na łamach londyńskich "Wiadomości".
Bibl.: Almanach sceny polskiej 1997/98, Warszawa 2003