Osoby

DĄBROWSKI Stanisław (wł. Stanisław Aleksander Spiegel), ur. 24 marca 1889, Lwów – zm. 9 stycznia 1969, Góra Kalwaria k. Warszawy.

Sumienny zbieracz materiałów do najważniejszego słownika biograficznego teatru polskiego, historyk teatru prowincjonalnego, a także aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatru. Pasję historyka i kolekcjonera teatraliów ujawniał niemal od początków pracy artystycznej w teatrze. Od 1924 publikował materiały dotyczące historii teatru, a dziełem jego życia jest bezcenny dla teatrologów Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965 (opracowany i wydany po śmierci Stanisława Dąbrowskiego), który autor zaczął przygotowywać już w 1928. Był najwybitniejszym znawcą i biografem teatrów działających poza wielkimi ośrodkami kulturalnymi.

Po uzyskaniu matury w 1908 wyjechał do Wiednia na studia prawnicze (1908-1909), uzupełniane wykładami z historii sztuki. W Lwowie kontynuował prawo (1909-1910), a w 1910-12 pracował w Kasie Oszczędności miasta Jasła. Następnie przygotowywał się do uprawiania zawodu aktora pod kierunkiem Romana Żelazowskiego i zaczął występować w epizodach (pod nazwiskiem Dąbrowski) od początku sezonu 1913/1914 w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Projektował też kostiumy do przedstawień (np. do niezrealizowanej ostatecznie w 1913 Sonaty widm) oraz dekoracje i scenografie w licznych spektaklach, których był czynnym udziałowcem. Choć zasadniczo kolejne lata życia poświęcał karierze artystycznej, niejednokrotnie oddawał się także pasjom badawczym i dydaktyce. Od października 1924 wykładał mimikę, charakteryzację i kostiumologię w studium aktorskim założonym przy teatrze toruńskim. Z kolei w czasie pobytu w Lublinie związał się (w roku akademickim 1928/29) z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, w którym został zatrudniony jako lektor dykcji. Przez wiele miesięcy w 1935-38 współpracował (jako reżyser i aktor) z zespołami organizowanymi przez Redutę i uczestniczył w organizowanych przez ten zespół objazdach. W czasie II wojny światowej był kelnerem w barze „Pod Światełkami” w miejscowości Radość (k. Warszawy). Od 1942, przy współpracy Hanny i Witolda Małkowskich, prowadził tam (i w stolicy) tajne kursy dramatyczne. W czasie okupacji niemieckiej pracował głównie naukowo. Jednak już znacznie wcześniej, w Wiedniu zaczął zbierać m.in. grafikę o tematyce teatralnej. „Równolegle do pracy zawodowej uprawiał samodzielne studia i poszukiwania w zakresie historii teatru” i stworzył „znakomitą kolekcję (drugą co do znaczenia po zbiorach Mieczysława Rulikowskiego)” – napisał Zbigniew Raszewski we wstępie do Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965. Ponieważ jako aktor Stanisław Dąbrowski często zmieniał miejsca pracy (tj. teatry i miasta, w których występował), wolne chwile spędzał w archiwach i miejskich bibliotekach, studiował teatralne dokumenty i literaturę, nie pomijał też ksiąg parafialnych, zapomnianych starych druków, rozproszonych afiszy oraz programów teatralnych. Z rutyną zawodowego, świadomego dostępnych metod poznawczych badacza historii teatru, w kolejnych rozprawkach, zwykle niewielkich objętościowo, zgłębiał lokalne prawdy o dziejach miejscowych scen. Stał się najwybitniejszym znawcą i historykiem polskiego teatru prowincjonalnego. Od 1924 publikował prace, które dotyczą nie tylko historii teatru, ale także sztuki, rzemiosła artystycznego i etnografii. Ze zamiłowaniem naukowym zajmował się biografistyką teatralną. Uległo to szczególnemu nasileniu w latach trzydziestych dwudziestolecia międzywojennego, gdy Stanisław Dąbrowski (wraz z Mieczysławem Rulikowskim) postanowił napisać kompletny słownik ludzi teatru działających w Polsce od powstania sceny narodowej w 1765. Niszczycielskie działania II wojny światowej spowodowały, że dwukrotnie tracił większą część swoich skrupulatnych zbiorów (we wrześniu 1939 oraz w 1944 podczas powstania warszawskiego.). Mimo tych uszczupleń jego kolekcja, zawierająca przede wszystkim fotografie, dokumenty (w tym wiele rękopisów), pamiętniki, afisze i druki, wzbogacana systematycznie także po wojnie, stała się największym, prywatnym archiwum teatralnym w Polsce (w sporej części zbiory te przejęły Biblioteka Narodowa i Muzeum Teatralne w Warszawie).

Po wojnie S.D. do aktywnej pracy artystycznej w teatrze już nie wrócił. Od kwietnia 1945 wykładał historię sztuki w Studiu Dramatycznym założonym przez Iwo Galla w Krakowie, w latach 1946-1949 historię teatru polskiego i powszechnego w PWST w Łodzi, a od 1949 do 1956 te same zajęcia kursowe prowadził w PWST w Warszawie. Równocześnie w 1950-60 był wykładowcą historii teatru i techniki teatralnych w Państwowym Liceum Technik Teatralnych w Warszawie. W 1948-49 współpracował jako kustosz z Instytutem Teatrologicznym prowadzonym przez Mieczysława Rulikowskiego w Warszawie. Od 1955 był pracownikiem naukowym Zakładu Historii i Teorii Teatru Państwowego Instytutu Sztuki (od 1959 Instytutu Sztuki PAN) i pozostał w nim na etacie do 1961. Od 1960 ciężko chorował; w 1965 przeniósł się z Radości, gdzie mieszkał po wojnie, do Schroniska Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie. Ostatni rok życia spędził w domu opieki społecznej w Górze Kalwarii.

Po zakończeniu wojny nie wybrał zawodowego życia artysty-aktora. Przekierował swoje zainteresowania na intensywną pracę naukową, a przede wszystkim zajmował się dziełem swego życia – Słownikiem biograficznym teatru polskiego. Materiały do niego, przeważnie źródłowe, gromadzone przez S.D. już w okresie międzywojennym jako rezultat wieloletnich poszukiwań na terenie całej Polski w najrozmaitszych, często dawno zniszczonych lub niedostępnych zbiorach, w formie wielkiej (liczącej około 6 tysięcy pozycji) kartoteki pracowników polskiej sceny, znalazły się w 1955 w depozycie Państwowego Instytutu Sztuki. Do ostatnich chwil swego życia uzupełniał życiorysy aktorów i blisko współpracował z redakcją w IS PAN, która przygotowywała publikację Słownika.

Tom I (jako część wydawnictwa ciągłego, bo w 1994 ukazał się t. II, a t. III pozostaje w opracowaniu) zawiera skrupulatnie opracowane biogramy ludzi polskiego teatru zawodowego, działających w ciągu dwustu lat od 19 listopada 1765, tj. od powstania sceny narodowej, do 31 grudnia 1965. Jest to słownik teatru zawodowego, to znaczy grupuje życiorysy osób, które były zatrudnione choćby przez jeden sezon w zawodowym teatrze polskim i wykonujące zawód: aktora, solisty opery (operetki), solisty lub koryfeja baletu, lalkarza, artysty kabaretowego i rewiowego, reżysera, scenografa, choreografa, dyrygenta,  dyrektora lub kierownika artystycznego, literackiego czy też teatru. Do biogramów dołączona jest obszerna nota dokumentacyjna składająca się z czterech działów: bibliografii (zawiera podstawowe opracowania oraz źródła drukowane i rękopiśmienne), ikonografii (z wszystkimi dziełami sztuki, przedstawiającymi daną postać oraz większe zespoły fotogramów), filmografii (jeśli istnieją zachowane kopie filmów i sfilmowanych spektakli, w których postać występowała) oraz nagrań (gdy zostały zachowane taśmy i płyty z utrwalonym głosem aktora czy śpiewaka). Tom jest także bogato ilustrowany: starannie dobrane, często unikatowe, zdjęcia oraz reprodukcje portretów, mają ukazać artystów teatru jak najwszechstronniej, a przede wszystkim w rolach. Zawiera też obszerny wykaz tytułów sztuk wskazywanych w tekście, z rozwiązaniem autorstwa. Taki układ haseł słownika stał się matrycą, którą zespół współpracowników S.D. z IS PAN po śmierci badacza realizował i ulepszał.

Stanisław Dąbrowski dysponował koneserską wiedzą o teatrze i łączył ją umiejętnie ze znakomitą znajomością i wiedzą o praktyce teatralnej. Był prawdziwym pasjonatem teatru i autorem blisko 270 publikacji dotyczących jego historii. Wśród nich można wyróżnić trzy główne nurty: 1. historia teatru miast prowincjonalnych, 2. biografie aktorskie (książki, artykuły w prasie) oraz – na specjalnych prawach – 3. hasła w Słowniku biograficznym teatru polskiego, a także dzieje sceniczne poszczególnych sztuk teatralnych (ogłaszane w prasie, programach teatralnych czy książkowych edycjach dramatów)

Do najważniejszych pozycji z pierwszego nurtu należą Teatr w Lublinie i teatry w Lubelskiem (1860-1880) i Teatr hetmański w Białymstoku w XVIII w. W pierwszej z nich zgromadził opracowany materiał do dziejów sceny tego regionu z lat 1860-1880, gdy panowała tam „moda na teatr”. Posłużył się zbiorami afiszy teatralnych, rocznikami „Gazety Lubelskiej”, „Kuriera Lubelskiego”, Teatrami w Polsce Estreichera, dokumentami z archiwum i miejscowymi kronikami. Powstały wykaz obejmuje następujące po sobie dyrekcje, repertuar i zespoły aktorów, scharakteryzowanych w kolejnych sezonach na podstawie materiałów prasowych. Autor opisuje też sale teatralne w Lublinie, rolę cenzury w tym regionie czy funkcje afisza teatralnego w rekomendowaniu występów aktorów przyjezdnych. Oprócz Lublina w rozprawie omówione są także Puławy, Zamość, Chełm, Lubartów, Kraśnik i inne, jeszcze mniejsze, parafialnego formatu miejscowości. Pokazuje to nie tylko skalę wykonanych przez niego studiów, ale także zakres zjawiska. Na tę pracę warto zwrócić uwagę również z powodów metodologicznych. S.D. wykazuje się tu nie tylko świadomością metod poznawczych historii teatru, ale także umiejętnością docierania do najmniej znanych źródeł. Potrafi wysuwać dojrzałe wnioski ze znakomicie i z rozmysłem uporządkowanych danych rzeczowych, zawsze opatrzonych analizą ich wiarygodności. Podejście S.D. do przedmiotu badań wyróżnia jego publikacje z piśmiennictwa poświęconego teatrom prowincjonalnym: rzadko sięga on po ich opis, a w zamian, co rzadkie i cenne, akcentuje przegląd badań poprzedników zainteresowanych danym zagadnieniem. Następnie sięga do źródeł, objaśnia je, nie tracąc z oczu ogólnego celu pracy. Teatr prowincjonalny znalazł w S.D. wytrawnego znawcę, który pisał o nim bez uprzedzeń i dowodził, że w regionach „życie teatralne, mimo wszystkie przeciwności, było bujne, zataczało szerokie kręgi, a waganci nieśli umiłowanie sztuki nawet w zapadłe zakątki województwa. W warunkach ówczesnych była to prawdziwa misja kulturalna, a nie tylko poszukiwanie kromki suchego chleba” (s. 351).

Z biografii aktorów warto wskazać opracowania Stanisława Dąbrowskiego poświęcone Kazimierzowi Kamińskiemu (współautorem Ryszard Górski), Adolfinie Zimajer czy Jaraczowi (druk w „Teatrze” 1950, nr 8-10). Natomiast z trzeciego obszaru pozostaje przypomnieć książkę Fredro na scenie (współautor Ryszard Górski), w której autorzy przedstawili sceniczne dzieje komedii Fredry w latach 1817-1960. Ponadto Stanisław Dąbrowski opracował i wydał pamiętniki Stanisława Krzesińskiego w tomie Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych, a wspólnie z Ryszardem Górskim opublikował dwa tomy Wspomnień aktorów 1800-1925. Po śmierci badacza, oprócz Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965, opracowanego na bazie skolekcjonowanych przez niego materiałów, wydano także jego osiem trudno dostępnych artykułów dotyczących teatru polskiego doby Oświecenia w tomie Aktorowie w podróży.

Bibliografia

Teatralia

• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, Warszawa 1973;
• Teatr w Lublinie i teatry w Lubelskiem 1860-1880, Lublin 1929;
• Teatr hetmański w Białymstoku w XVIII w., Białystok 1938;
• Jaracz, „Teatr” 1950 nr 8-10;
• Historia sceny polskiej, Warszawa 1953;
• Kazimierz Kamiński [współautor R. Górski], Warszawa 1956;
• Stanisław Krzesiński. Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych, Warszawa 1957;
• Adolfina Zimajer, Warszawa 1960;
• Wspomnienia aktorów 1800-1925 [współautor R. Górski], t. 1-2, Warszawa 1963;
• Fredro na scenie [współautor R. Górski], Warszawa 1963;
• Aktorowie w podróży, Warszawa 1969.

Ponadto
ważny głos S.D. w teoretycznej dyskusji nad przynależnością dramatu do literatury

• Z zagadnień dramatu. Niektóre opinie o roli słowa w dramacie. Teatrologiczna koncepcja dramatu. Teatrologiczna czy literacka koncepcja dramatu. Uwagi do artykułu Edwarda Csató, „Pamiętnik Teatralny” 1972, z. 2, s. 1 [przedruk w: Literatura i literackość. Zagadnienia, spory, wnioski, Kraków 1977].

Milan Lesiak

Biogram w Słowniku Biograficznym Teatru Polskiego

DĄBROWSKI Stanisław, właśc. Stanisław Aleksander Spiegel (24 marca 1889 Lwów – 9 stycznia 1969 Góra Kalwaria k. Warszawy), aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatru.

Był synem Antoniego Spiegla, naczelnika urzędu pocztowego, i Wandy Michaliny ze Spolskich, ojcem historyka teatru Jerzego Gota. Uczył się w gimn. w Rzeszowie i Jaśle, gdzie w 1908 uzyskał maturę. Następnie wyjechał do Wiednia i studiował prawo (1908–09) oraz uczęszczał na wykłady z historii sztuki. Po powrocie do Lwowa, w 1909–10 nadal studiował prawo, a w 1910–12 pracował w Kasie Oszczędności miasta Jasła. Potem przygotowywał się do zawodu aktora pod kier. Romana Żelazowskiego. Występować zaczął (od razu pod nazwiskiem D.) od pocz. sez. 1913/14 (od sierpnia 1913) w T. im. Słowackiego w Krakowie; grał role epizodyczne, np. Zana (Dziady), Jaśka (Betleem polskie), Freda (Pigmalion), Kurutę (Kordian); projektował też kostiumy do przedstawień, np. w 1913 do niezrealizowanej Sonaty widm. W t. krak. występował do pocz. września 1914. Jesienią 1914 z zespołem t. lwow. przybył do Wiednia, gdzie od grudnia t.r. do poł. kwietnia 1915 występował w T. Polskim pod dyr. Ludwika Hellera, a także z teatrem tym był w Pradze, Bratysławie i Baden. Grał w tym zespole m.in. Staszka i Widmo (Wesele), Mariana (Tamten), Sędziego (Sędziowie), Szpekina (Rewizor), Bagatelkę (Dom otwarty); był także scenografem (m.in. projektował kostiumy do Dam i huzarów, dek. i kostiumy do W gołębniku, Ślubów panieńskich). Po wyjeździe Hellera pozostał z częścią zespołu w Wiedniu i 3 maja 1915 wystawiono tu Warszawiankę (grał Starego Wiarusa). Potem przystąpił do organizowania w Wiedniu nowego zespołu pol., który pod dyr. jego i Karola Bendy, pn. T. Polski występował od 7 sierpnia 1915 w sali przy Johannesgasse 4 (na inaug. dano Śluby panieńskie w reżyserii obu dyr., a D. grał Albina). W teatrze tym był również scenografem. W pocz. października 1915 opuścił Wiedeń i wrócił do Krakowa, gdzie był w T. im. Słowackiego od 10 października t.r. do końca sez. 1915/16. W 1916 grał rolę Maksyma w kręconym w Krakowie filmie niem.-pol. Pod jarzmem tyranów (Tyrannenherrschaft). Następnie występował dorywczo w różnych teatrach i zespołach objazdowych; okres ten (do 1919) nie jest wystarczająco udokumentowany, wiadomości o D. są niepewne i mogą dotyczyć innych aktorów, którzy używali wówczas na scenie tego samego nazwiska. Był przez pewien czas w zespole Dantego Baranowskiego (1916 w Tarnowie), a także Aleksandra Olędzkiego w Kielcach (listopad 1916), potem w innych zespołach objazdowych na terenie Królestwa Polskiego. W pierwszej poł. 1919 był w Krakowie, rysował ilustracje do Ilustrowanych Nowin Krakowskich. W październiku i listopadzie 1919 występował w T. Dramatycznym w Warszawie (m.in. jako Nowowiejski w Jesiennym wieczorem), a od grudnia 1919 do wiosny 1920 w T. Wielkim w Lublinie (np. Samuel w Sędziach). Od kwietnia 1920 występował w zespole pn. Teatr wojskowy frontu wschodniego Wojska Polskiego (inna nazwa Teatr frontowy III Armii); odcięty przy odwrocie wojsk pol. w Żytomierzu, pod koniec t.r. przedostał się do Polski. Od pocz. 1921 do końca sez. 1920/21 grał i projektował dekoracje w T. Bagatela w Krakowie. Od 1921 do 1927 działał w teatrach na Pomorzu. W sez. 1921/22 i 1922/23 był aktorem, reżyserem i scenografem (gł. projektował kostiumy) T. Narodowego w Toruniu; z teatrem tym w kwietniu i maju 1922 i w 1923 występował w objeździe w innych miastach na Pomorzu, m.in. w Gdańsku (1922). W sez. 1923/24 występował w T. Miejskim w Grudziądzu i okresowo nim kierował. Od 1 maja 1924 powrócił do T. Miejskiego w Toruniu i pozostał w nim też w sez. 1924/25 jako aktor, reżyser i scenograf (kierownik plastyki scenicznej). Od października 1924 wykładał mimikę, charakteryzację i kostiumologię w studium aktorskim założonym przy t. toruńskim. W sez. 1925/26 w Zjednoczonych T. Pomorskich (Miejskich) Toruń-Bydgoszcz-Grudziądz był kier. artyst., reżyserem i aktorem T. Miejskiego w Grudziądzu, a od 1 marca 1926, po utworzeniu zrzeszenia aktorskiego pn. T. Miejskie Toruń-Grudziądz, dyr. sceny w Grudziądzu (przez cały ten sez. zespół z Grudziądza występował zarówno na scenie macierzystej, jak i w Toruniu). W sez. 1926/27 był aktorem i głównym reżyserem dramatu i komedii T. Miejskiego w Toruniu, z którym wyjeżdżał na występy na Pomorze i w Poznańskie. W Toruniu i Grudziądzu reżyserował b. dużo, przede wszystkim wiele komedii i fars, a także: Antychrysta (1925), Mazepę (1926; sam grał rolę tyt.), Marię Stuart J. Słowackiego (1926), Warszawiankę (1926; grał Chłopickiego), oraz z K. Bendą: Irydiona (1924), Lilię Wenedę (1925) – do obu opracował też scenografię i Horsztyńskiego (1927; grał rolę tyt.). Ponadto 3 lipca 1926 na dziedzińcu ratusza toruńskiego wystawił wraz z Bendą Hamleta, do którego opracował plastykę symultaniczną sceny. W rec. z pierwszej poł.( 1. dwudziestych często wyrażano uznanie dla jego scenografii. Wtedy też zdobył, obok Bendy, pozycję lubianego amanta, choć grał również wiele ról zdecydowanie charakterystycznych H. Małkowska wspo- minała go z tych lat: Ognisty brunet o płomiennych, czarnych oczach, ciemnych, gęstych brwiach, z fajką w troszkę złośliwie uśmiechających się ustach. Wysoki, zgrabny – cel westchnień pań z widowni, pomimo, że zbliżał się do czterdziestki, z młodzieńczą łapczywością lubił dużo grać i podobały mu się wszystkie role. Najważniejsze z nich to: Pan Młody (Wesele, 1921), Malvolio (Wieczór Trzech Króli, 1922), Birbancki (Dożywocie, 1922), Don Fernand (Cyd, 1923), Jęzory Pasiukowski (W małym dworku, 1923), Diabeł (Diabeł, 1924), Albin (Śluby panieńskie, 1925), Kolumna Wiedeński (Małka Szwarcenkopf, 1926), Metternich (Orlę, 1927), Car (Kordian, 1927). W sez. 1927/28 i 1928/29 występował w T. Miejskim w Lublinie, gdzie od stycznia 1928 był też głównym reżyserem. Już w pierwszym sez. wystawił tu, w swej insc. i reż., Nie-Boską komedię (28 kwietnia 1928 – było to pierwsze wystawienie w Lublinie; grał Hrabiego Henryka), a także m.in. Horsztyńskiego (grał rolę tyt.), a w sez. 1928/29 m.in.: Irydiona (także we własnej scenografii; grał Heliogabala), Wyzwolenie (grał Prezesa) i Hamleta (grał rolę tyt.). Inscenizacje te były nie tylko ambitne, lecz rzetelnie opracowane i o wysokim poziomie artyst.; szczególnie przedstawienie Nie-Boskiej komedii stało się ważnym wydarzeniem w dziejach sceny lubelskiej. W czasie pobytu w Lublinie współpracował w roku akademickim 1928/29 z Katolickim Uniw. Lubelskim (był lektorem dykcji). W tym okresie występował gościnnie (zapewne w lipcu 1928) w T. Polskim w Wilnie; grał w Bajce o wilku, Pannie Flute, Magdalenkach, Tajemnicy Makropulosa. W 1929 grał w sztuce Najpiękniejsze oczy świata w imprezie objazdowej M. Blochmana. W sez. 1929/30 (wg M. Gawareckiej dopiero na jego przełomie) zgłosił swą dymisję z t. lub., już jednak od jesieni 1929 pracował poza Lublinem. Występował w t. radiowym. Dla objazdowego T. Premier wyreżyserował Wielki kram (grał Boanergesa) i występował z nim m.in. w T. Miejskim we Lwowie (5 października 1929) i T. Polskim w Poznaniu (4 listopada t.r.). W drugiej poł. sez. 1929/30 i w sez. 1930/31 występował w T. Miejskim w Grodnie, gdzie także m.in. reżyserował Lilię Wenedę, opracował scenografię Wieczoru Trzech Króli (grał Malvolia). Równocześnie współpracował z innymi zespołami, np. w lutym 1930 z aktorami warsz. grał w Płocku, a w styczniu 1931 z zespołem Marii  Balcerkiewicz w Cieszynie. W 1. późniejszych tylko niekiedy angażował się na cały sez. do teatrów stałych, raczej doraźnie brał udział (jako aktor i reżyser) w różnych imprezach objazdowych, m.in. od 1931 w objazdach organizowanych pod firmą Reduty. W 1932 współpracował z zespołem objazdowego teatru pod patronatem Związku Obrony Kresów Zachodnich i występował z nim m.in. w Płocku (luty, kwiecień). Od października 1932 do poł. stycznia 1933 był aktorem i kier. pracowni kostiumów T. Artystów w Warszawie; w kwietniu 1933 opracował dek. do Carewicza w warsz. T. im. Zapolskiej. Na sez. 1934/35 zaangażował się jako aktor i główny reżyser dramatu do T. Miejskiego w Bydgoszczy; reżyserował m.in. Mazepę (grał Króla), Zemstę, Rozbitki, Powrót posła, Ich czworo, adaptował na scenę i wystawił Robinsona Cruzoe i Małego lorda. Następnie współpracował jako reżyser i aktor z zespołami organizowanymi przez Redutę i uczestniczył w objazdach przez wiele miesięcy w 1935–37; odwiedził z zespołem Reduty wielokrotnie: Płock, Kielce, Radom, Siedlce, Sandomierz, a także m.in. Wilno i Baranowicze (1935), Gdańsk i Bydgoszcz (1936), Przemyśl (1937); reżyserował wówczas popularne komedie S. Kiedrzyńskiego: Raz się tylko żyje (m.in. z okazji jubileuszu autora w T. Miejskim w Bydgoszczy, 7 lipca 1936) oraz Serce na wolności. W sez. 1937/38 należał do zespołu T. im. Orzeszkowej w Grodnie, a od maja do lipca 1938 znowu brał udział w objeździe Reduty. W sez. 1938/39 był w objazdowym T. Wołyńskim w Łucku i Lublinie; w teatrze tym reżyserował m.in. w 1939 Dziewczynę z lasu (grał Wielorzeckiego) oraz Urwisa; były to prawdopodobnie jego ostatnie prace reżyserskie i role. W czasie II wojny świat. pracował jako kelner w barze Pod światełkami (własność M. i F. Chmurkowskich) w Radości k. Warszawy. Od 1942 prowadził też, przy współpracy H. i W. Małkowskich, tajne kursy dram. w Radości i Warszawie. Około 1943 przez kilka tygodni był więziony w Lublinie. W czasie okupacji niem. przede wszystkim pracował naukowo. Pasję historyka i kolekcjonera teatraliów ujawniał niemal od początków pracy w teatrze. Już w Wiedniu zaczął zbierać m.in grafikę o tematyce teatralnej. Równolegle do pracy zawodowej uprawiał samodzielne studia i poszukiwania w zakresie historii teatru, tworząc znakomitą kolekcję (drugą co do znaczenia po zbiorach Rulikowskiego) – pisał Z. Raszewski we Wstępie do Słownika biograficznego teatru polskiego 1765–1965. Zmieniając często miasta, w których występował, swe wolne chwile spędzał w archiwach i miejskich bibliotekach, studiował teatralne dokumenty i literaturę, nie pomijał ksiąg parafialnych, zapomnianych starych druków, rozproszonych afiszy i programów teatralnych i z rutyną zawodowego, świadomego metod poznawczych badacza historii teatru, w kolejnych rozprawkach, zawsze niewielkich objętościowo, rozsupływał prawdę o dziejach teatru (E. Udalska). Stał się najwybitniejszym znawcą i historykiem pol. t. prowincjonalnego. Od 1924 publikował prace, dotyczące nie tylko historii teatru, ale także sztuki, rzemiosła artyst. i etnografii. Ze szczególnym zamiłowaniem zajął się biografistyką teatr., zwłaszcza od 1. trzydziestych dwudziestolecia międzywojennego, gdy postanowił (wraz z M. Rulikowskim) napisać kompletny słownik ludzi teatru działających w Polsce od powstania sceny narodowej (sam materiały do słownika zaczął zbierać już ok. 1928). W czasie II wojny świat. dwukrotnie utracił w Warszawie większą część swych zbiorów (we wrześniu 1939 i podczas powstania warsz.). Mimo tych strat jego kolekcja, zawierająca przede wszystkim fotografie, dokumenty (dużo rękopisów), pamiętniki, afisze i druki, wzbogacona po wojnie, stała się największym, pryw. archiwum teatr. w Polsce (zbiory te zakupiły w większości Bibl. Nar. i Muzeum Teatr. w Warszawie).

Po wojnie do pracy w teatrze nie wrócił. Od kwietnia 1945 wykładał historię sztuki w Studiu Dram. Iwo Galla w Krakowie, od 1946 do 1949 historię t. pol. i powszechnego w PWST w Łodzi, a od 1949 do 1956 w PWST w Warszawie. Równocześnie w 1950–60 był wykładowcą historii teatru i techniki teatr. w Państw. Lic. Techniki Teatr. w Warszawie. W 1948–49 współpracował jako kustosz z Instytutem Teatrologicznym prowadzonym przez M. Rulikowskiego w Warszawie. Od 1955 był pracownikiem naukowym Zakładu Historii i Teorii Teatru Państw. Instytutu Sztuki (od 1959 IS PAN) i pozostał tu na etacie do 1961. W czerwcu 1962 obchodził w IS PAN jubileusz pięćdziesięciolecia pracy teatr. i naukowej. Od 1960 ciężko chorował; w 1965 przeniósł się z Radości, gdzie mieszkał po wojnie, do Schroniska Artystów Weteranów Scen Pol. w Skolimowie; ostatni rok życia spędził w domu opieki społecznej w Górze Kalwarii. Byt członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP. Po wojnie pracował niezwykle intensywnie. Publikował książki, dziesiątki artykułów, przede wszystkim jednak gorączkowo pracował nad największym dziełem swego życia – Słownikiem biograficznym teatru polskiego. Materiały do niego, przeważnie źródłowe, gromadzone już w okresie międzywojennym, owoc wieloletnich poszukiwań na terenie całej Polski w najrozmaitszych, często dawno zniszczonych lub niedostępnych zbiorach, w formie olbrzymiej (liczącej ok. 6 tysięcy pozycji) kartoteki pracowników pol. sceny, znalazły się w 1955 w Państw. Instytucie Sztuki. Do ostatnich chwil życia D. uzupełniał życiorysy aktorów i blisko współpracował z Redakcją w IS PAN przygotowującą Słownik do wydania.

Był inicjatorem wielu prac i książek o aktorach i t. polskim. Jego ogromna wiedza, oraz życzliwość i bezinteresowna hojność w udzielaniu informacji i udostępnianiu zbiorów, była znana w całej Polsce; stał się, szczególnie po wojnie, niemal instytucją informacyjną dla wszystkich, którzy zajmowali się historią teatru. Każdy kto interesował się teatrem i historią sceny znajdował u niego pomoc, a młodzi badacze – opiekę – pisał E. Szwankowski. Sam był autorem ok. 270 publikacji dotyczących historii teatru; wśród nich można wyróżnić trzy główne nurty: historia teatru miast, biografie aktorskie (książki, artykuły w prasie, hasła w Polskim słowniku biograficznym) i dzieje scen. sztuk teatr. (publikacje gł. w prasie, programach teatr. i książkowych edycjach dramatów). Do najważniejszych pozycji z pierwszego nurtu należą: Teatr w Lublinie i teatry w Lubelskiem (1860–1880) (Lublin 1929) i Teatr hetmański w Białymstoku w XVIII w. (Białystok 1938); z drugiego: Kazimierz Kamiński (współautor R. Górski; Warszawa 1956), Adolfina Zimajer (Warszawa 1960), oraz Jaracz (druk w: Teatr 1950 nr 8–10); z trzeciego: Fredro na scenie (współautor R. Górski; Warszawa 1963). Opracował i wydał pamiętniki S. Krzesińskiego pt. Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych (Warszawa 1957), a przy współpracy R. Górskiego dwa tomy Wspomnień aktorów 1800–1925 (Warszawa 1963). Już po śmierci D., osiem trudno dostępnych jego prac dotyczących t. pol. doby Oświecenia, wydano w książeczce pt. Aktorowie w podróży (Warszawa 1969).

Bibliografia

Almanach 1968/69; Ciesielski: Teatr pol. w Gdańsku; Dąbrowski: Aktorowie (Wstęp Z. Raszewskiego); Formanowicz; Hist. filmu t. 1; Jego siła (il.); Konarska-Pabiniak: Repertuar; Kwaskowski; Małkowska: Teatr; Michalik: Dzieje t. w Krakowie t. 5 cz. 1; Ordyńska s. 115, 117, 119; Papee: Dziesięć lat; Skwarczyńska: Trzy opracowania (il.); E. Sławińska: Życie kulturalno-literackie Grudziądza w latach 1918–1939, Warszawa 1981; Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973 (Wstęp Z. Raszewskiego); Stokowa: Wyspiański; Straus: Bibliografia źródeł; Trzechlecie T. N. w Toruniu (il.); E. Udalska: Teatrologia w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1977 (il.); Warnecki; Warszawska szkoła teatralna. Szkice i wspomnienia, Warszawa 1991; WEP; Kur. Warsz. 1929 nr 272, 1930 nr 244; Pam. Teatr. 1962 z. 1 – poświęcony S. Dąbrowskiemu (W. Filler: Stanisław Dąbrowski. Szkic do portretu; B. Lasocka: Z archiwum Stanisława Dąbrowskiego; il.), 1968 z. 3 s. 390, 394, 395, 1973 z. 3–4 s. 420, 1980 z. 2 (Z. Krajewska: Teatralia Stanisława Dąbrowskiego); Prz. Humanistyczny 1970 nr 1 s. 132–135, 138 (R. Taborski); Rocz. Lub. 1970 s. 137–139 (M. Gawarecka); Teatr 1969 nr 5 (E. Szwankowski; il.); Życie Lit. 1962 nr 35; Życie Warsz. 1969 nr 11, 12; Afisze i programy, IS PAN, MTWarszawa; Akta (tu fot.), IS PAN; Akta (tu fot.), ZASP; Kułaga: T. Bagatela; Wosiek: Teatry objazdowe.

Ikonografia

W. Bartoszewicz: Portret, rys., tusz, 1950 i D. w grupie siedmiu osób Komisji Egzaminacyjnej dla kandydatów na aktorów, rys., tusz, 1950, Szkicownik z lat 1947–1951 – Bibl. Raczyńskiego, repr. W. Bartoszewicz: Piórem i piórkiem „Ibisa”, Poznań 1982 (okładka); Fot. – Arch. Dok. Mech., IS PAN, ZASP.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN Warszawa 1994
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.