Autor: Piotr Czajkowski
Prapremiera: 30 czerwca 1963
Francesca da Rimini
Balet w 1 akcie. Libretto: Michaił Fokin (wg "V Pieśni - Piekło, z Boskiej komedii" Dantego); muzyka: Piotr Czajkowski (Fantazja "Francesca da Rimini" na orkiestrę); choreografia: Michaił Fokin (Henryk Tomaszewski); scenografia: Michaił Bobyszow (Kazimierz Wiśniak).
Prapremiera: Petersburg 28 XI 1915, Teatr Maryjski.
Premiera polska: Kraków 30 VI 1963, Teatr im. J. Słowackiego, zespół Miejskiego Teatru Muzycznego. Osoby: Francesca da Rimini - Lubow Jegorowa (Joanna Puter); Giovanni Malatesta, jej mąż - Boris Romanow (Józef Parużnik); Paolo, jego młodszy brat - Piotr Władimirów (Jacek Heczko); Dante, Wergiliusz, Kleopatra, Semiramida, Dydona, Helena, Parys, Tristan, dusze potępione, przyjaciółki Franceski, sługa Giovanniego.
Akcja rozpoczyna się w drugim kręgu piekła, gdzie snują się dusze potępionych grzeszników, wśród nich Kleopatra, Semiramida, Dydona, Helena i Parys. Z wysokiej skały przygląda się im Dante i Wergiliusz. Do poetów zbliża się para młodych kochanków, Francesca i Paolo. Ich opowieść przedstawiona jest w krótkich obrazach.
Dzieje Franceski i Paola. Część sceny wyobraża ogród, gdzie Francesca bawi się z przyjaciółkami. W następnej scenie do Franceski, czytającej książkę w swej komnacie, przychodzi piękny Paolo i przynosi kwiaty. Całuje ją mimo oporu i wprowadza do sąsiedniej komnaty. Jednocześnie w innej części sceny toczy się odmienna akcja. Widzimy powrót Giovanniego, męża Franceski, któremu sługa donosi o niewierności żony. Obie części dekoracji łączą się w całość stanowiącą tło ostatniej sceny. Miotany gniewem i zazdrością Giovanni wchodzi do komnaty żony i zabija kochanków.
Znów ukazuje się piekło. Skończywszy opowieść, Paolo i Francesca pogrążają się w piekielnej otchłani. Dante pada zemdlony. Duchy wiodą dalej swój potępieńczy korowód.
Wychodząc z założenia, że Czajkowski skomponował swą "Fantazję symfoniczną" jako ilustrację "V Pieśni" "Piekła" Dantego, Fokin zbudował swój balet według trzyczęściowej formy utworu. Wstęp ("Andante lugubro") towarzyszy rozmowie Dantego z przewodnikiem Wergiliuszem i tańcom potępionych dusz; liryczna część środkowa ("Andante cantabile"), zawierająca dwa tematy, Paola i Franceski, poświęcona jest tragedii kochanków, ostatnia zaś część ("Allegro vivo"), będąca powtórzeniem pierwszej, stanowi tło dynamicznego finału w piekle.
Stosunkowo rzadko wykonywany w salach koncertowych utwór "Francesca da Rimini" Czajkowskiego stał się wielokrotnie przedmiotem zainteresowania choreografów zarówno ze względu na pełen subtelnej poezji temat, jak i walory ilustracyjne i teatralne muzyki. Ważniejsze realizacje tej "Fantazji" w formie baletowej: wersja D. Liszina, sc. O. Messel, Londyn 15 VII 1937, Covent Garden, Ballets Russes du colonel de Basil, w obs. L. Czernyszowa, M. Platoff, P. Petroff, chor. S. Lifar, sc. F. Labisse, Paryż 3 X 1958, Theatre des Champs-Elysees, Ballet de France, w obs. H. Tralline i J. Giuliano, Moskwa 5 X 1960, Teatr im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki, chor. A. Cziczinadze, sc. A. Łuszyn, z E. Własową w roli Franceski (wersja przekazana Teatrowi Wielkiemu w Warszawie w 1968), Mediolan 8 IX 1971, La Scala, chor. M. Pistoni, kost. E. Job, w obs. C. Fracci i M. Pistoni.
W Polsce notujemy jeszcze dwie wersje baletowe "Franceski da Rimini": Gdańsk 6 XI 1967, Opera Bałtycka, chor. P. Schulz, sc. A. Ronczewska-Afanasjew, w obs. J. Górska (Francesca), B. Kropidłowski (Paolo) i J. Wojciechowski (Giotto), Warszawa 20 IV 1968, Teatr Wielki, chor. A. Cziczinadze, sc. A. Majewski, w obs. B. Kociolkowska, Z. Strzałkowski, R. Krawucki.
Inny balet w 3 aktach "Francesca da Rimini" B. Asafiewa do libr. S. Cenina wystawiono w Moskwie 4 I 1947 w Teatrze Muzycznym im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki, chor. N. Cholfin, sc. B. Wołków, w obs. M. Sorokina i A. Klejn.
Niektóre cechy charakterystyczne muzyki Czajkowskiego - jej głęboki, mieniący się gamą subtelnych odcieni liryzm, ujmująca bezpośredniość, rozbudowana melodyka o płynnej, szerokiej frazie, a przede wszystkim motoryczna rytmika, pulsująca, mimo regularności i symetrii, rozmachem tanecznym nawet w dużych formach symfonicznych - wywierały sugestywny urok na choreografów. Uważali, że dodanie elementu wizualnego do tej muzyki usprawiedliwione jest jej "tanecz-nością". Tak powstały balety do utworów symfonicznych Czajkowskiego, nie pisanych z myślą o realizacji scenicznej:
"IV Symfonia f-moll" jako balet "Idiota" wg powieści F. Dostojewskiego, chor. B. Ejfman, Leningrad 28 XII 1980, Leningradzki Zespół Baletowy, w obs. A. Osipienko, J. Markowsky, W. Michajłowski i W. Morozowa.
"V Symfonia e-moll" jako balet "Przepowiednie" ("Les Presages"), chor. L. Miasin, sc. A. Masson, Monte Carlo 13 IV 1933, Ballets Russes de Monte Carlo, soliści: N. Wierszynina, I. Baronowa, T. Riabuszynska, D. Liszin, L. Wójcikowski; centralną postacią baletu jest Los, którego motyw przewija się przez cztery części symfonii.
"VI Symfonia h-moll" "Patetyczna" jako balet w 2 aktach "Miłość i jej przeznaczenie" ("L`Amour et son destin"), chor. S. Lifar i D. Parlić, sc. G. Wakhevitch, Wiedeń 20 XI 1957, Opera, Grand Ballet du marquis de Cuevas, z udz. N. Wyrubowej, G. Melikovej, J. Moreau i S. Gołowina: przeznaczenie rozdziela dwoje kochanków, a gdy mogą się znów połączyć, młodzieniec umiera.
"Symfonia" "Manfred" jako balet "Manfred" wg Byrona, chor. R. Nuriejew, sc. R. i M. Boruzescu, Paryż 20 XI 1979, Opera, w obs. J. Guizerix, W. Piollet, D. Khalfouni i J.-P. Franchetti.
"I Koncert fortepianowy b-moll": jako balet "Stara Rosja" ("Ancient Russia"), chor. B. Niżyńska, sc. N. Gonczarowa, Cleveland 11 X 1943, Ballet Russe de Monte Carlo jako balet "Oda do ruin" ("Ode aux ruines"), chor. J. Lazzini, sc. G. Wakhevitch, Marsylia 1955.
"II Koncert fortepianowy G-dur" jako "Cesarski balet" ("Ballet Imperial"), chor. G. Balanchine, sc. M. Dobużynski, Nowy Jork 29 V 1941, American Ballet, soliści: G. Caccialanza, Marie-Jeanne, W. Dollar, N. Magallanes; balet bez treści literackiej, "złożony w hołdzie Petipie i Czajkowskiemu", wznowiony w 1945 dla
New York City Ballet i w 1950 w Covent Garden w Londynie dla Sadler's Wells Ballet.
"III Koncert fortepianowy Es-dur" jako "Allegro brillante", chor. G. Balanchine, kost. B. Karinska, Nowy Jork 1 III 1956, New York City Ballet, z udz. sol. Marii Tallchief i N. Magallanesa.
"Serenada C-dur" na orkiestrę smyczkową jako balet Serenada, chor. G. Balanchine, dek. G. Longchamps, kost. J. Lurcat, Hartford, 6 XII 1934, zespół Amerykańskiej Szkoły Baletowej; w 1964 wszedł do repertuaru The Royal Ballet i pokazany był w Polsce w czasie występów tego zespołu w październiku 1966. Utrzymywany jest też stale w repertuarze New York City Ballet, który zaprezentował go również na swych występach w Polsce w październiku 1972.
Ostatnia część "III Suity G-dur" jako balet "Temat z wariacjami" ("Theme and variations"), chor. G. Balanchine, sc. W. Thompson, Nowy Jork 26 XI 1947, Ballet Theatre, soliści: A. Alonso i I. Juszkiewicz; w Polsce pokazany w czasie występów tego zespołu V 1958. Całą zaś "Suitę nr 3" opracował G. Balanchine, dek. N. Benois, 3 XII 1970 dla New York City Ballet, w obs. K. von Aroldingen, A. Blum, K. Mazzo, C. Ludlow, G. Kirkland, E. Villella, J. Clifford, i ona również przedstawiona została polskiej publiczności X 1972.
"IV Suita G-dur" jako balet "Mozartiana", chor. G. Balanchine, sc. Ch. Berard, Paryż 7 VI 1933, Theatre des Champs-Elysees, Les Ballets 1933, soliści: T. Tumanowa i R. Jasiński. Inną wersję choreograficzną "Mozartiany" opracował R. Hynd, sc. P. Docherty, dla London Festival Ballet, 9 I 1973, w obs. G. Samsowa i A. Prokovsky.
"Wariacje na temat rokoko" na wiolonczelę i orkiestrę jako balet "Wariacje rokoko", chor. B. Harkarvy, sc. J. Stok, Amsterdam 4 VII 1968, Nederlands Dans Theater. Do tej samej muzyki G. Arpino skomponował balet "Refleksje" ("Reflections") dla City Center Joffrey Ballet, 24 II 1971.
"Uwertura-fantazja" "Burza" jako balet "The Tempest", ar. J. Lanchbery, chor. R. Nuriejew, sc. N. Georgiadis, Londyn 2 XII 1982, The Royal Ballet, sol. A. Dowell, L. Collier, W. Eagling, D. Wall.
Druga część "Tria fortepianowego a-moll" jako balet "Smyczkowe szkice" ("Designs with strings"), chor. J. Taras, sc. G. Kirsta, Edynburg 6 II 1948, Metropolitan Ballet, soliści: S. Arova, C. Franca, S. Beriosova, E. Bruhn i D. Adams.
Powstało również kilka baletów do operowej muzyki Czajkowskiego. Opera "Śnieżynka" wystawiana była w formie suit choreograficznych przez W. Warkowickiego w filii Teatru Wielkiego w Moskwie 1946 i przez F. Łopuchowa w leningradzkim Teatrze im. Kirowa 1947, oraz jako balet Śnieżynka, libr. wg bajki A. Ostrowskiego, chor. W. Burmeister, sc. J. Pimienow i G. Episzyn, Londyn 17 VII 1961, Royal Festival Hall, London Festival Ballet, z udz. L. Aldous i D. Adamsa; balet ten powtórzył Burmeister w 1963 w Teatrze im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki w Moskwie.
"Dama Pikowa" (zob. "Miedziany Jeździec" - balety wg Puszkina).
Zgodnie z przyjętą we współczesnej choreografii praktyką łączenia różnych utworów jednego lub kilku kompozytorów celem opracowania muzycznego podkładu do baletu, posługiwano się także utworami Czajkowskiego. Tak powstał np. balet "Wiosenna baśń", do którego B. Asafiew opracował nie publikowane szkice Czajkowskiego (zob. "Fontanna Bachczysaraju" - inne balety Asafiewa). Do trzyaktowego baletu "Anastasia" choreograf K. MacMillan wybrał następujące utwory: do aktu I - "I Symfonię", do aktu II - "III Symfonię" P. Czajkowskiego, do aktu III - muzykę elektroniczną i "Fantazje symfoniczne" B. Martinu. Premiera odbyła się w Londynie 22 VII 1971, The Royal Ballet, sc. B. Kay; treścią baletu są urojone wspomnienia przebywającej w berlińskim szpitalu kobiety (L. Seymour), która uważa się za członka rodziny ostatniego cara Rosji. "Anastasię" wystawił też w 1976 Stuttgarter Ballett z M. Haydee w roli tytułowej.
"Oniegin" (zob. "Miedziany Jeździec" - balety wg Puszkina). "Wojna i pokój" (zob. "Anna Karenina" - balety wg Tołstoja). "Fantazje" ("Fantaisies") balet w 1 akcie, na którego tło muzyczne złożyły się: "Uwertura-fantazja" "Burza", fantazja na orkiestrę "Francesca da Rimini", "Symfonia" "Manfred", libr. i chor. E. Walter, dek. H. Wendel, kost. L. Erler, Dusseldorf 28 I 1980, Opera. Balet przedstawia epizody z życia Czajkowskiego, którego wcieleniem scenicznym był P. Breuer. "Fantazje" przekazali E. Walter i jego scenografowie Teatrowi Wielkiemu w Warszawie 28 XI 1981, w obs. I. Wiśniewski (On), K. Akucewicz (żona), B. Rajska (młoda dziewczyna), R. Smukała (przyjaciółka), Ł. Gruziel (służący), J. Mazoń (kadet).
W Polsce wystawione były także: Uwertura "Hamlet" (zob. balety wg Szekspira - "Sen nocy letniej").
Fantazja-uwertura "Romeo i Julia" (zob. "Romeo i Julia"). Suita fortepianowa "Pory roku" (zob. "Cztery pory roku III"). "Kaprys włoski": Poznań 25 I 1924, chor. J. Ciepliński, z udz. Zespołu J.
Cieplińskiego, Warszawa 4 IV 1925, Teatr Wielki, chor. P. Zajlich, Poznań 3 IV 1934, chor. M. Statkiewicz, sc. Z. Szpingier.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
