Dramat choreograficzny w 1 akcie. Libretto: Alexandre Benois wg "Księgi tysiąca i jednej nocy"; muzyka: Mikołaj Rimski-Korsakow, suita symfoniczna "Szeherezada"; choreografia: Michaił Fokin (Piotr Zajlich wg Fokina); scenografia: Leon Bakst (Stanisław Jasieński wg Baksta).
Prapremiera: Paryż 4 VI 1910, Theatre National de 1'Opera, Balety Rosyjskie Diagilewa.
Premiera polska: Warszawa 6 III 1913, Teatr Wielki.
Osoby: Szach Szahrijar, król Indii i Chin - Aleksiej Bułgakow (Aleksander Gillert); Zobeida, ulubiona żona Szacha - Ida Rubinstein (Waleria Gnatowska); niewolnik Murzyn, faworyt Zobeidy - Wacław Niżyński (Zdzisław Nelle); szach Zeman, brat Szahrijara - Wasilij Kisielów (Bonifacy Śliwiński); nadzorca eunuchów - Enrico Cecchetti (Adam Blancard); odaliski, eunuchowie, niewolnicy, muzykanci, służba haremowa, żołnierze Szacha. Rzecz dzieje się w haremie Szacha.
W przepysznej komnacie, mieniącej się jaskrawą czerwienią i zielenią, siedzi Szach Szahrijar obok ulubionej żony Zobeidy i brata Zemana. Szach pogrążony jest w zadumie, gdyż brat powiadomił go o niewierności żon. Nawet taniec odalisek nie rozprasza jego ponurych myśli. Aby dowiedzieć się prawdy, postanawia użyć podstępu: ogłasza, że udaje się na polowanie. Odchodząc wraz z bratem, powierza eunuchom opiekę nad haremem. Po ich odejściu kobiety proszą eunuchów, by otworzyli drzwi do sąsiednich komnat, w których mieszkają niewolnicy. Po długich targach udaje im się przełamać opór wystraszonych strażników. Do haremu wpadają niewolnicy; każdy biegnie do swej wybranki. Na rozkaz Zobeidy nadzorca otwiera drugie drzwi i do komnaty wbiega Murzyn w złocistym stroju. Złączeni namiętnym uściskiem padają z Zobeidą na sofę. Przybywają wezwani muzykanci, służba wnosi wino, słodycze i owoce. Rozpoczyna się orgia, cały harem wiruje w szalonym tańcu wraz z Zobeidą i Murzynem. W momencie największego nasilenia zabawy niespodziewanie wraca Szach. Kto żyw szuka ratunku w ucieczce, lecz harem jest już otoczony przez żołnierzy Szacha, mordujących bez litości odaliski, służbę i eunuchów. Pozostają tylko główni bohaterowie dramatu, Zobeida i złoty Murzyn. Szach sam zabija Murzyna i zbliża się do Zobeidy. Przez chwilę miłość do ulubionej żony zdaje się zwyciężać w jego sercu, lecz gdy Zeman wskazuje ciało zabitego Murzyna, Szach daje znak żołnierzom. Zobeida wybiera jednak śmierć z własnej ręki - przebija się sztyletem.
Treść baletu "Szeherezada" osnuta jest na pierwszej opowieści z arabskiego zbioru wschodnich baśni, legend i podań, znanych pod tytułem "Księgi tysiąca i jednej nocy". Pominięto tu jednak postać Szeherezady, opowiadającej baśnie królowi Szahrijarowi. Jako tło muzyczne użyto trzech części suity Rimskiego-Korsakowa: część I stanowi uwerturę, części II i IV ilustrują przebieg akcji, odmiennej zresztą od programowej treści muzyki. Jednakże te właśnie części o najbardziej ilustracyjnym i dramatycznym charakterze odpowiadały koncepcji Fokina, którego celem było stworzenie zmysłowej, namiętnej i okrutnej baśni wschodniej. Oszałamiający przepych orientalny podkreśla barwna kolorystyka instrumentalna muzyki. Przez wszystkie części suity przewijają się dwa tematy, przyjęte jako motywy przewodnie głównych postaci: surowy, groźny temat Szacha (określany przez niektórych muzykologów jako "temat wzburzonego morza", związany z przygodami żeglarza Sindbada, bohatera jednej z bajek) oraz miękki, zmysłowy temat Szeherezady, wykorzystany jako temat Zobeidy. Inne motywy, wzorowane również na intonacjach orientalnych, służą podkreśleniu atmosfery poszczególnych sytuacji dramatycznych. I tak np. scenie masakry w haremie towarzyszy fragment związany w partyturze z rozbiciem okrętu Sindbada.
Po premierze paryskiej, która oszołomiła publiczność orgią barw, dźwięków i ruchu, wiele mówiono o "świętokradztwie" Fokina, który odważył się sięgnąć do utworu symfonicznego, zmieniając jego założenia programowe. Mimo to balet "Szeherezada" zajmuje ważne miejsce w historii sztuki tanecznej, gdyż utorował drogę na scenę dużym formom symfonicznym. Urok "Szeherezady" promieniował jednak głównie ze znakomitej interpretacji solistów. Wielokrotnie później wznawiana lub wystawiana w nowych wersjach, traciła tę siłę oddziaływania, stając się banalnym melodramatem w pseudoorientalnym stylu.
W ZSRR wystawiono "Szeherezadę" w różnych wersjach. Ostatnią jest inscenizacja wg nowego libretta A. Chandomirowej, chor. N. Anisimowej, sc. S. Wirsaładze, Leningrad 17 VI 1950, Teatr Mały; treścią jest miłość niewolnicy szacha, Fetny, i szlachetnego młodzieńca Farysa, rozgrywająca się na tle czterech części suity.
W Warszawie "Szeherezada" wznowiona została 7 VI 1918 z W. Gnatowską, P. Zajlichem i A. Sobiszewskim. Notujemy również premierę "Szeherezady" w Teatrze Wielkim w Poznaniu 3 III 1928, chor. M. Statkiewicz, sc. S. Jarocki, z Z. Grabowską w roli Zobeidy.
W Polsce po II wojnie światowej odbyły się następujące premiery "Szeherezady": Poznań 13 XII 1947, Teatr Wielki, libr., chor. i sc. J. Kapliński, w obs. B. Bittnerówna (Szeherezada), B. Mikołajczak (Sułtan) i J. Kapliński (Rybak), Wrocław 1948, Opera, chor. Z. Patkowski, w obs. K. Patkowska, Z. Patkowski i J. Matuszewski, Warszawa 8 III 1958, Opera, chor. L. Wójcikowski (wg Fokina), sc. I. Konarzewska (wg Baksta), w obs. M. Krzyszkowska i Z. Strzałkowski, Bytom 3 XII 1955, Opera Śląska, chor. M. Kopiński, sc. T. Gryglewski, w obs. U. Tkoczówna, J. Łukasik i E. Koziarski, Wrocław 28 III 1971, Opera, chor. M. Kopiński, sc. T. Gryglewski, w obs. R. Syldorf, H. Sawicki i S. Sitkomirski, Gdańsk 30 I 1972, Opera Bałtycka, chor. J. Jarzynówna-Sobczak i A. Boniuszko, sc. S. Bąkowski, w obs. A. Boniuszko, Z. Jasman i B. Kropidłowski, Szczecin 21 XI 1974, Teatr Muzyczny, chor. R. Sobiesiak, sc. R. Strzembała, w obs. E. Henke, P. Hani i H. Walentynowicz, Łódź 29 X 1977, Teatr Wielki, chor. P. Śliwa, sc. J. Bernaś, w obs. L. Kowalska, M. Skuratowicz, K. Wrzosek i A. Fronczek (Szeherezada), Warszawa 21 III 1979, Teatr Wielki, libr. S. Stawicz, chor. R. Kuzniecowa, sc. L. Jankowska, w obs. E. Głowacka, I. Wiśniewski, W. Wołk-Karaczewski.
Inne utwory M. Rimskiego-Korsakowa wystawione w formie baletów: wersja baletowa opery "Złoty Kogucik", chor. M. Fokin, sc. N. Gonczarowa, Paryż 21 V 1914, Opera, Balety Rosyjskie Diagilewa, w obs. T. Karsawina (królowa Szemachariska), A. Bułhakow (król Dodon), E. Cecchetti (Astrolog); w wersji tej partie wokalne wykonywali ustawieni z boku sceny śpiewacy, akcja zaś interpretowana była tańcem. W 1937 Fokin wznowił ją już bez obsady śpiewaków dla Baletów Rosyjskich Basila; wersja Fokina została też wznowiona 6 V 1976 przez London Festival Ballet.
"Kaprys hiszpański", balet złożony z 5 divertissements w stylu hiszpańskim, chor. L. Miasin i Argentinita, sc. M. Andreu, Monte Carlo 4 V 1939, Ballet Russe de Monte Carlo, z udz. A. Daniłowej i L. Miasina; wznowiony w 1943 przez Ballet Theatre. W Polsce "Kaprys hiszpański" wystawił wcześniej, bo 12 XII 1923, P. Zajlich w Teatrze Wielkim w Warszawie, z udz. H. Szmolcówny, I. Szymańskiej i W. Pietrakiewicz.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie