Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w Warszawie w okresie okupacji niemieckiej w latach 1940–1944.

Uruchomiony został przez Niemców w ocalałym od zagłady we wrześniu 1939 roku i prowizorycznie odremontowanym Teatrze Polskim. Koncesję na jego prowadzenie uzyskał Igo Sym, który po rozpoczęciu niemieckiej okupacji ujawnił się jako agent gestapo, szantażem nakłaniający polskich aktorów do występowania na scenach oraz w polakożerczym filmie Heimkehr. Po zastrzeleniu go 7 marca 1941 na mocy wyroku Państwa Podziemnego nowym intendentem (tak Niemcy nazywali dyrektora teatru) został Erich Claudius. On także zginął gwałtowną śmiercią. Otruli go nieznani sprawcy. Dziś przypuszcza się, że padł ofiarą porachunków w łonie niemieckiego wywiadu i tajnej policji. Jego następcą został aktor i reżyser Franz Nelkel, który pozostał na stanowisku intendenta teatru aż do końca jego istnienia w lipcu 1944 roku.

Teatr ten nosił oficjalnie dwie nazwy, jako że scenę dzieliły zespoły niemiecki i polski. Stąd też oboczność nazw Teatr Miasta Warszawy i Theater der Stadt Warschau (w dokumentach pochodzących już z czasu po zakończeniu wojny, ale i w ówczesnej publicystyce można także znaleźć krótsze określenie: Stadtheater). W hierarchii niemieckich scen działających na terenie okupowanej Polski stał niżej od niemieckiego teatru funkcjonującego w Krakowie uczynionym stolicą Generalnego Gubernatorstwa. Krakowski teatr miał nazwę i status Reichstheater (teatru państwowego). W  okupowanej Warszawie Theater der Stadt Warschau – Teatr Miasta Warszawy jednak miał status sceny najważniejszej. Jako jedyny warszawski teatr czasu okupacji nie był przedsięwzięciem prywatnym, lecz miał swoje miejsce w strukturze organizacyjnej władz okupacyjnych. Podporządkowany był Propagandaamt (Wydziałowi Propagandy), kierowanym przez Wilhelma Ohlenbuscha. Recenzent gadzinowej prasy i późniejszy kronikarz warszawskiego życia teatralnego okresu okupacji, Józef Dąbrowa‑Sierzputowski odnotował, że Ohlenbusch był także cichym współudziałowcem teatru, co oznaczało prawdopodobnie, że czerpał z jego działalności półlegalne zyski¹.

Teatr Miasta Warszawy był instytucją mającą dwa zespoły aktorskie: niemiecki i polski. Orkiestra, balet i dekoratorzy byli wspólni. Dąbrowa‑Sierzputowski wspomina, że „większymi przywilejami niż w innych teatrach cieszył się też zespół artystyczny i personel”². Ocalały budynek Teatru Polskiego przeszedł przez wrześniowe oblężenie Warszawy z niemal nietkniętymi magazynami i kostiumernią, stąd też – jak wspomina Dąbrowa-Sierzputowski – „wszystkie teatrzyki i teatry warszawskie wypożyczały sobie stąd kostiumy”³. Działał 7 dni w tygodniu. Zespół niemiecki grał 4 razy w tygodniu, polski zaś 3.

Teatr ten cieszył się ogromnym powodzeniem wśród warszawskiej publiczności i to nie tylko z powodów artystycznych. Ceny biletów były bardzo przystępne, a dodatkową atrakcją był obficie zaopatrzony bufet – sprawa ogromnej wagi w niedożywionej, a często głodującej Warszawie. Częstym widokiem była zatem publiczność przybywająca do teatru na długo przed rozpoczęciem przedstawienia, by skorzystać z okazji najedzenia się do syta. Bilet do Teatru Miasta Warszawy był także przepustką na czas godziny policyjnej, jako że przedstawienia kończyły się zazwyczaj długo po jej nastaniu.

Niemcy grali tu operetki oraz przedstawienia dramatyczne, Polakom zezwolono jedynie na operetki. Dyrygentami w tym teatrze byli artyści wybitni: Adam Dołżycki (aresztowany przez AK w czasie Powstania Warszawskiego pod zarzutem kolaboracji z Niemcami), Stanisław Nawrot oraz słynny także po zakończeniu wojny Walerian Bierdiajew. Reżyserowali Jerzy Leszczyński, Marian Domosławski i Józef Sendecki. Scenografem był Stanisław Jarocki (ukarany infamią w czerwcu 1944 roku). Baletem kierował Jan Ciepliński (ukarany podobnie jak Jarocki). Na scenie występowały przedwojenne gwiazdy warszawskiej lekkiej Muzy: Lucyna Szczepańska, Barbara Kostrzewska, Sendecki, Tadeusz Zakrzewski. Kilka razy pojawiła się na tej scenie Lucyna Messal.

Niemiecka obecność na scenie Theater der Stadt Warschau rozpoczęła się 6 października 1940 roku uroczystym przedstawieniem Agnes Bernauer Friedricha Hebbla w wykonaniu krakowskiego Reichstheater, wkrótce jednak w okupowanej stolicy pojawili się niemieccy aktorzy, z których stworzono zespół operetkowo-dramatyczny, grający aż do ostatnich dni czerwca 1944 roku.

Polski zespół rozpoczął działalność 12 października 1940 inauguracyjnym przedstawieniem operetki Sztygar Karla Zellera. Ostatnie, z 7 maja 1944, to Hrabia Luxemburg Ferenca Lehára w reżyserii Józefa Sendeckiego. Te, ale i inne polskie przedstawienia, były przez samych Niemców uważane za znacznie lepsze od produkcji ich trup teatralnych występujących na tej scenie, notabene opłacanych znacznie sowiciej niż ich, lepsi przecież, polscy koledzy.

Gadzinowa prasa pisała zazwyczaj o polskich przedstawieniach w samych superlatywach, podobnie jak czynił to wychodzący w mieście „Warschauer Zeitung”, recenzując przedstawienia zespołu niemieckiego. Obraz ten można częściowo zweryfikować nielicznymi świadectwami publiczności. W zbiorach Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego znajduje się program Hrabiego Luxemburg z włożoną weń rękopiśmienną notatką:

Byliśmy z Tosią w poniedziałek 15 V 1944.

Całość nieszczególna – głosowo wszystkie siły słabe z wyjątkiem Dziekanowskiej – czołowi artyści są to sławy przestarzałe i zniszczone głosowo. Żadnych efektów toaletowych – żadnych efektów śpiewnych – jedynie balet udany. – Całość monotonna i słaba – nie ma porównania ze spektaklem przedwojennym⁴.

Ta dość bezkompromisowa ocena przedstawienia Sendeckiego wyszła spod pióra Andrzeja Hausbrandta (1923–2004), późniejszego wybitnego krytyka polskiego teatru, wówczas człowieka ledwie 24‑letniego, żołnierza Armii Krajowej.

Polski zespół miał wznowić pracę w ostatnich dniach sierpnia 1944 roku. Udaremniło to Powstanie Warszawskie.

Ostatnią premierą zespołu niemieckiego był dany 17 czerwca 1944 wieczór złożony z dwóch oper: Cavalleria rusticana (Rycerskość wieśniacza) Pietro Mascagniego i Der Bajazzo (Pajace) Ruggera Leoncavalla. Niemiecka prasa przestaje informować o repertuarze teatru od początku lipca 1944. Oznacza to, że teatr ewakuowano, choć Nelkel wciąż pozostawał na stanowisku do ostatnich dni przed wybuchem Powstania – zapewne dla zlikwidowania spraw Theater der Stadt Warschau.

Wybuch Powstania Warszawskiego zakończył ostatecznie dzieje Teatru Miasta Warszawy w zagrabionym gmachu Teatru Polskiego. Ten pod swoją starą nazwą odrodził się 17 stycznia 1946 premierą Lilli Wenedy w reżyserii Juliusza Osterwy.

Przypisy

1. Zob. J. Dąbrowa-Sierzputowski, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, rkps, Archiwum państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn.. 39, s. 14–15.↩︎

2. Tamże.↩︎

3. Tamże.↩︎

4. Programy Teatru Miasta Warszawy, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego.↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Kaniewska Maria, Utrwalone na czułej kliszy, Tarnów 2004;
• Kowalska Jolanta, Kazimierz Junosza-Stępowski, Warszawa 2000;
• Krasiński Edward, Teatr Polski w Warszawie 1939-2002, Warszawa 2002,
• Król-Kaczorowska Barbara, Teatry Warszawy, Warszawa 1986
• Listy Juliusza Osterwy, Warszawa 1969;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945, Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1940 / 1941