Teatry i zespoły

Teatr mieścił się na Żoliborzu, w kilku placówkach oraz w różnych miejscach dzielnic Śródmieście, Ochota, Praga.

Pomysł prowadzenia sceny teatralnej zrodził się, gdy Irena Solska stanęła w 1930 roku w pierwszym szeregu artystów sprzeciwiających się miejskiej polityce prowadzenia instytucji teatralnych. Solska postanowiła zbudować własny teatr z jednej strony odwołujący się do wielkiej tradycji dramatycznej, z drugiej zaś sięgający do nowoczesnych tekstów zaangażowanych społecznie. Zespół stanowili młodzi ludzie, artyści Reduty, absolwenci PIST oraz aktorzy pracujący w teatrach dzielnicowych i na tzw. prowincji. Widownię mieli zapełniać robotnicy, niższa klasa urzędnicza, inteligencja. 

Zamierzenia Solskiej wpisywały się w program organizacji działających na warszawskim Żoliborzu. Dlatego wsparcia finansowego i organizacyjnego udzieliły: Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa i Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Lokatorów „Szklane Domy”. W maju 1932 roku, kiedy widać było, że teatr odnotowuje dramatyczne straty, powołano Spółdzielnię Pracy Artystów Teatru im. Stefana Żeromskiego. W skład zarządu weszli: Irena Solska, Eugeniusz Świerczewski, Szczepan Baczyński. Radę Nadzorczą tworzyli: Artur Górski, Leon Schiller, Ludwik Solski, Szymon Syrkus, Wiesław Wohnout.

Przez cały rok 1932 teatr grał przedstawienia w sali przedszkola przy placu Wilsona 1, a także w sali przy Krasińskiego 10, w zabudowaniach Cytadeli oraz w plenerze. W kolejnych miesiącach, kiedy o teatrze zaczęto mówić w Warszawie, ale w ślad za tym nie szły, niestety, sukcesy frekwencyjne, zespół rozszerzył działalność i zaczął przekraczać granice Żoliborza. Grał przedstawienia w Śródmieściu (Boduena 4, Hipoteczna 8, Sala Rady Miejskiej, sala Teatru Artystów przy Karowej 18, dziedziniec Instytutu Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży), na Ochocie (Dom Akademicki), na Pradze (Zamoyskiego 20).

Pomimo rozgłosu, jakim cieszyły się przygotowywane co miesiąc premiery, teatr wciąż nie mógł utrzymać równowagi finansowej. Nowatorskie wystawienie fragmentów Róży Stefana Żeromskiego w reżyserii Iwo Galla, staropolskie Widowisko rybałtowskie Leona Schillera i wodewil Białe fartuszki Konstantego Krumłowskiego, wystawione z okazji otwarcia żoliborskiego Parku Żeromskiego, zbierały poklask, jednak krótkotrwały. Podobnym zainteresowaniem cieszyły się przedstawienia współczesne Dzień Październikowy (reż. Irena Solska), Przystań zbłąkanych Haliny Marii Dąbrowolskiej, z brawurową rolą Solskiej. Przedstawienia rzadko osiągały pułap trzydziestu pokazów.

Teatr przygotował także prapremierę Daniela Stanisława Wyspiańskiego (reż. Eugeniusz Poreda, 6 grudnia 1932). Spektakl wystawiony był w sali Rady Miejskiej, w nowatorskiej wystawie scenicznej – kolistej, organizowanej wg zasad sceny narastającej (poszczególne elementy scenografii dodawane bez przerywania akcji scenicznej). Obecność na premierze przedstawicieli magistratu, rządu i opiniotwórczych pism znów przydała  placówce rozgłosu. Jednak niecały miesiąc później kryzys finansowy stał się tak silny, że doszło do kolejnej reorganizacji teatru. Kierownictwo objęli Eugeniusz Poreda i Karol Benda, a z dotychczasowym repertuarem w anonsach pojawiać zaczęła się nazwa Teatr im. Gabrieli Zapolskiej. Różne nazwy sceny funkcjonowały do końca istnienia teatru, jako że aktorzy organizowali się samodzielnie dla wystawianie konkretnych sztuk (m.in.: Teatr przy Hipotecznej: Jesień, zima, wiosna, dialog sceniczny Janiny Rzepeckiej-Iwanowskiej; Carewicz Gabrieli Zapolskiej).

Studio Teatralne im. Stefana Żeromskiego

Okres stabilizacji nastał w maju 1933 roku, kiedy Solska dzięki wsparciu finansowemu z Funduszu Kultury Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego uruchomiła w dawnej kotłowni w budynku przy ul. Suzina 4 Studio Teatralne im. Stefana Żeromskiego. Tam, według projektu Brunona Zborowskiego, wybudowano ruchomą podłogę oraz wyposażono salę w odpowiedni sprzęt. Przestrzeń zaaranżowano według projektu Szymona Syrkusa.  Poszerzono budynek o foyer, szatnię, garderobę, kabinę kinową. Sala miała 376 metrów kw. powierzchni. Mogła pomieścić 500 osób, a miejsc siedzących zaprojektowano 360.

Działalność Studia zainaugurowała premiera reportażu scenicznego Bernarda Blume’a Boston w inscenizacji i reżyserii Michała Weicherta, w „ukształtowaniu przestrzennym” Szymona i Heleny Syrkusów (inscenizacja przeniesiona z grającego w jidysz Żydowskiego Studia Teatru Młodych). 

Od maja 1933 roku aktorzy byli finansowani kwotą 350 zł miesięcznie ze środków Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Dotację cofnięto bez podania przyczyn po premierze Godów weselnych Leona Schillera (reż. Edmund Wierciński), która była kolejną premierą po wielkim sukcesie Bostonu. Wystawienie dramatu Jana Leszczyńskiego Paragraf 245 KK (prem. 17 października 1933), dotyczącego społecznego problemu chorób wenerycznych, spowodowało ostateczne wycofanie się dotychczasowych żoliborskich protektorów. Dodatkowym czynnikiem osłabiającym teatr był fakt odejścia z zespołu grupy aktorów, m.in. Niny Świerczewskiej, którzy otrzymali angaż w Teatrze Polskim. Pogarszający się z dnia na dzień stan finansów i niska frekwencja spowodowały, że osamotnionej Irenie Solskiej trudno było walczyć o żoliborską scenę. Wygrało tym razem kino, które dotychczas dzieliło salę z teatrem. Irena Solska wyjechała na prowincję, Eugeniusz Poreda zorganizował Teatr Comoedia, a Karol Benda współtworzył Teatr Aktora ze Stefanem Jaraczem i Mirą Zimińską. Żoliborską ideę teatru dla szerokich mas kilkanaście miesięcy później podejmie Iwo Gall w Stołecznym Teatrze Powszechnym.

Ewa Hevelke (2018)

Bibliografia

• Frankowska Bożena: Teatr im. Stefana Żeromskiego w Warszawie 1932–1933, „Pamiętnik Teatralny” 1962, nr 2;
• Frankowska Bożena: „Golem” na arenie, „Dawid” w teatrze kolistym, „Pamiętnik Teatralny” 1962, nr 3–4;
• Krasiński Edward: Warszawskie sceny 1918–1939, PIW, Warszawa 1976;
• Kuchtówna Lidia: Irena Solska, PIW, Warszawa 1980 [wersja cyfrowa];
• Szczuka Danuta: Teatr im. Stefana Żeromskiego w latach 1932–1933 i charakterystyka jego repertuaru. Zarys monograficzny, praca magisterska pod kierunkiem prof. Tadeusza Siverta, Wydział Filologii Polskiej, Uniwersytet Warszawski [w zbiorach Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk];
• Węgrzyniak Rafał: Procesy doktora Weicherta, PIW, Warszwa 2017.

Sezon: 1932 / 1933