Teatry i zespoły

Siedzibą teatru była Panorama przy Oboźnej 3. Budynek zaprojektował Karol Kozłowski, powstał w 1896 roku. Prezentowano w nim monumentalne dzieła Jana Styki Cyrk Nerona i Trzy dni Zbawiciela. W 1913 roku działał tu żydowski teatr Aleksandra i Estery Kamińskich, a w sezonie 1918/1919 teatr na Dynasach, kierowany przez Kazimierza Karlińskiego.

Teatr Żołnierski był częścią kompleksu zarządzanego przez Amerykański Związek Młodzieży Chrześcijańskiej, który w tamtym okresie miał za zadanie wspierać żołnierzy różnych formacji w krajach objętych wojną lub stanem wojennym. YMCA otrzymała w Polsce status organizacji wojskowej pomocniczej przy Armii Polskiej, która miała działać do czasu demobilizacji.

W hali na Dynasach działały więc czytelnia, bufet, dwie sale kameralne, w których grano w tzw. „gry ciche” – warcaby, szachy albo prowadzono kursy języków obcych, oraz ogromna sala na dwa tysiące widzów. W czasie działania teatru, placówkę tę nazywano „Domem Żołnierza Polskiego”.

Teatr miał edukować demobilizowanych żołnierzy i, jak relacjonowały gazety, „stał się ogniskiem ruchu umysłowo–kulturalnego. (…) Tam żołnierz–obywatel, karny a myślący zyskuje podstawę własnego rozwoju” („Kurier Warszawski” 1920 nr 250). Wieczór w Teatrze Żołnierskim zakładał obejrzenie spektaklu, a w antraktach oraz na zakończenie kierownik literacki Kazimierz Knake-Karliński wygłaszał pogadanki dla widzów oraz prowadził dyskusję. Popularność Knake–Karlińskiego potwierdzają komentowane w prasie obchody święta jego imienia, kiedy wręczono solenizantowi pierścień pamiątkowy, kupiny za datki 1200 żołnierzy.

Przedstawienia teatralne grano trzy razy w tygodniu. W pozostałe dni działało kino, a jeden dzień przeznaczono na odczyty i spotkania o tematyce kulturalno-społecznej. Repertuar prawie w stu procentach zawierał polskie utwory. Wielkie dzieła, prezentowane były na zmianę z utworami farsowymi. w sezonie 1919/1920 można było zobaczyć m.in.: Zemstę i Damy i huzary Aleksandra Fredry, Tamtego Gabrieli Zapolskiej, Karpackich górali oraz Majstra i czeladnika Józefa Korzeniowskiego, Mazepę Juliusza Słowackiego. W kolejnym sezonie zaś:Bolszewicy idą Władysława Horowicza, Miłostki ułańskie Cypriana Godebskiego, Chata za wsią Józefa Ignacego Kraszewskiego (prem. 17 kwietnia 1921).

Mimo popularności i kierownika literackiego i teatru, który cieszył się dobrymi wynikami frekwencji, zarząd YMCA podjął decyzję o przekształceniu teatru w kinematograf pod kierunkiem Edwarda Levina, a ostatecznie o zawieszeniu finansowania. Protesty widzów i prasy oraz naciski ze strony władz wojskowych zażegnały kryzys.

Od 1921 roku Teatr Żołnierski, kierowany przez wojskowego Gustawa Cybulskiego, szefa referatu Oddziału II Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych,  stał się amatorskim i zmienił nazwę oraz profil, choć powtórzono w nowej obsadzie część repertuaru. Nowością było zorganizowanie trzytygodniowych kursów dramatycznych, których zajęcia odbywały się trzy razy w tygodniu, pod dwie godziny, w których mogli uczestniczyć żołnierze garnizonu warszawskiego. Ukończyło je 30 osób, które następnie zasiliły zespół teatru.

W lipcu 1921 otwarto w Cytadeli Warszawskiej nową scenę żołnierską, która miała przejąć funkcje Teatru Żołnierskiego YMCA i stanowić wzór dla tego typu instytucji. Warto podkreślić, że YMCA organizowała żołnierskie zespoły artystyczne w innych miastach m. in.: Lublinie, Poznaniu.

Ostateczne zamknięcie teatru Żołnierskiego przy Oboźnej 3 nastąpiło wiosną 1922 roku. Po podpisaniu traktatu ryskiego, kończącego wojnę polsko-sowiecką, YMCA definitywnie wycofała się z działalności na terenie Polski. Ostatnim akcentem było zorganizowanie na Dynasach pokazów walk bokserskich.

Zespół pozbawiony stałej sceny, od połowy 1921 roku urządzał bezpłatne widowiska w szpitalach wojskowych i ogniskach robotniczych. W ten sposób wegetował przez kolejne kilka lat, aż ukonstytuował się na nowo w 1925 roku jako zespół teatru im. Bałuckiego, kierowany przez Mieczysława Orłowskiego.

Bibliografia:

• Edward Krasiński, Teatry warszawskie 191–1939, PIW, Warszawa, 1976
• Stanisław Piekarski, Polskie Teatry Żołnierskie 1915–1939, Ministerstwo Obrony Narodowej. Departament Społeczno-Wychowawczy, Dom Wjska Polskiego 1999

Ewa Hevelke (2017)

Sezon: 1919 / 1920