Kusiciele
W 1935 roku zagrano w katedrze Canterbury sztukę Eliota "Mord w Katedrze". Utwór nawiązywał do tradycji dramatu liturgicznego, podobnie jak poprzednia sztuka tego poety. "Skała". Ale w owe ramy twórca wpisał myśli współczesne, nawiązujące do problemów filozofii, socjologii, etyki.
Lata wojenne jeszcze poszerzyły perspektywy utworu. Rzecz specyficznie angielska zainteresowała inne kraje. Już w 1946 ukazuje się przekład francuski. Vilar wystawia "Mord w Katedrze" w Paryżu i Awinionie. Poszukiwania nowych uzasadnień etyki przez filozofów i pisarzy oświetlają rozterki angielskiego poety. W tych nastrojach otrzymuje Eliot Nagrodę Nobla nie tylko za poezje i eseistykę, ale i za "Mord w Katedrze".
U nas już w latach 30-tych zamieścił prof. Borowy esej o tym poecie w "Przeglądzie Współczesnym". Po wojnie publikowano przekłady. Zainteresowanie rośnie po śmierci poety (1905). Teatry nasze wystawiają jego sztuki "salonowe". PIW publikuje zbiór esejów. Jerzy Sito dokonuje z wielkim kunsztem i znajomością rzeczy - przekładów wierszy i "Mordu w Katedrze" (Wyd. "PAX").
Teatr Dramatyczny podejmując się wystawienia tej sztuki, miał skomplikowane zadania. Utwór jest bogaty, wieloznaczny, wymaga wysiłku widza. Reżyserie powierzono Jerzemu Jarockiemu. Nie zapomnieliśmy "Króla Leara", będącego owocem współpracy krakowskiego inscenizatora z Teatrem Dramatycznym. Dawała ona posmak niezwykłego czynu Leara, na tle horyzontów, sugerujących nieskończone przestrzenie. Wystawiając "Mord w Katedrze", wybrał Jarocki katedrę warszawską nie tylko - jak myślę - z tego względu, że prapremiera odbyła się w Canterbury. "Mord w Katedrze" może być pojęty psychologicznie. Ujawniałby wtedy zasadniczą antynomię wewnętrzną: między świadomym dążeniem bohatera a jego przeświadczeniem, że jednostka jest narzędziem ponadludzkiej siły. W ramach spektaklu w katedrze ujawnia się wiara w zagadkę egzystencji, radości i cierpienia, wierności i czynu, ofiary i marzeń.
Jarocki przyjmuje te konsekwencje. Akustyka i widzialność wymagają wysiłków widza (nie większych jednak niż przy zastosowaniu gry na widowni i podestów bocznych). Eliot sugeruje rolę śpiewu. Nasz reżyser wprowadza piękną muzykę Stanisława Radwana, nie tylko jako "tło", ale i zasadniczy czynnik wrażenia. Zespół "Harfa" śpiewem chóralnym towarzyszy akcji. Grupa kobiet, która u Eliota pełni funkcje podobne jak ludzie z tłumu u Szekspira, przeobraża się, w wykonaniu 14 wybitnych naszych aktorek, w zespół nie tylko komentatorski, ale i czynny (także i poprzez przejmujący śpiew) Posłaniec, grany przez Zygmunta Kestowicza, ma w reku laskę pielgrzyma, jako uczestnik wędrówki Becketa. Trzeci Ksiądz, w realizacji Zbigniewa Zapasiewicza, niedawnego wykonawcy roli Księdza Piotra w "Dziadach", nabiera znaczenia wybiegającego ponad tekst.
W dwóch punktach rozwiązania Jarockiego mogą być przedmiotem dyskusji. Pierwszy - to Kusiciele. Nasz reżyser, wierny pewnej sugestii Chóru, daje tu - zewnętrzne akcesoria złych duchów. Wolno jednak pojmować Kusicieli jako upostaciowanie wizji, myśli i marzeń samego Becketa. W stosunku do Kusiciela Pierwszego - bohater wyraźnie się żegna z przeżyciami młodości. Kusiciel Drugi i Trzeci, namawiający do objęcia władzy, kojarzą się u Becketa z definicją ambicji. Co do Czwartego Kusiciela - wyraża on marzenie bardzo osobiste. Można więc sobie wyobrazić, że są to jakby odpowiedniki Zjaw i Masek u Wyspiańskiego.
Druga sprawa to Rycerze.Eliot dopuszcza ich do głosu na proscenium. Jarocki każe im wygłaszać wywody z ambony (Nawiasem mówiąc, na angielskiej prapremierze role Rycerzy grali ci sami wykonawcy, którzy ucieleśniali Kusicieli).
Ciężar głównej roli dźwiga Gustaw Holoubek. Artysta ten dysponuje zadziwiająco szeroką skalą środków: od molierowskiego "Biedaczka" poprzez Superiusza w "Pieszo" aż po Tomasza Becketa. Uderza celny w swej prostocie ton poetycki, a równocześnie intensywna praca myśli.
