"Akropolis"
Boy uważał Wyspiańskiego za ewenement, za zjawisko wyjątkowe w literaturze scenicznej. I to nie tylko polskiej. Pisał, że gdyby Wyspiański urodził się we Francji i pisał po francusku, twórczość jego znałby cały świat. Nie mylił się na pewno. Poeta-malarz Wyspiański stworzył dzieło niepowtarzalne, jedyne w swoim rodzaju, odkrywcze i nowatorskie w stosunku do tego, co w teatrze europejskim zastał.
Z okazji swego jubileuszu Teatr Nowy sięgnął po jedną z najrzadziej granych i najtrudniejszych, zarówno w sensie realizacji scenicznej jak i czytelności tekstu, sztuk Wyspiańskiego - "Akropolis". Czy zrobił dobrze wybierając właśnie ten utwór? Odpowiadali już na to pytanie recenzenci prasy - tak łódzkiej, jak i pozałódzkiej. Odpowiadali - tak i odpowiadali - nie. Tak - ponieważ udostępnił łódzkiej (i nie tylko łódzkiej) publiczności rzecz nie graną od lat dwudziestu siedmiu. Nie - ponieważ w Dejmkowym spektaklu, zapewne (jak przynajmniej domyślali się recenzenci) wbrew intencjom reżysera, filozoficzno-historyczna koncepcja utworu nieco się zatarła. Napisano już kiedyś (Józef Kretz), że "Akropolis" zrodziła się "z własnej, osobistej potrzeby poety ujrzenia cudu zmartwychwstania Polski". Motyw przewodni - pragnienie zastąpienia kultu grobów i pamiątek smutnej historii smutnego narodu, kultem helleńskiego słońca - zamknął Wyspiański przede wszystkim w pierwszym i czwartym akcie dramatu. Kazimierz Dejmek skrócił akt pierwszy, a z czwartego pozostawił zaledwie szczątki. Wyeksponował natomiast - i sądzę, że słusznie można by mieć (i miano!) o to do niego pretensje - wątek grecki oraz biblijną historię Jakuba, niewiele mającą wspólnego z zasadniczym zamysłem Wyspiańskiego, nawet jeśli ująć ją jako alegorię przedstawiającą Polskę i jej zaborców (względnie szlachtę i lud). Alegorie były zresztą podobnie nieprzejrzyste, jak koncepcje inscenizatora. Mam też wrażenie, iż polskość kostiumów, zmieniając malarską wizję poety, niewiele pomogła widzowi w ich "rozgryzieniu". Bo też reżyser, i to jest może zasadniczy mankament spektaklu, jakby zapomniał o tym, że całe "misterium zmartwychwstania" odbywa się w miejscu jasno określonym, w Krakowie, na Wawelu. Dekoracje nic o tym jednak nie mówiły, były uproszczone, nie zaznaczały zupełnie powiązania poety z Krakowem, powiązania, bez którego nie można chyba zrozumieć Wyspiańskiego. On sam określił zresztą ściśle, w którym miejscu wawelskiej katedry toczyć się ma dramat. Mówił też (chodzi o aniołów dźwigających trumnę Św. Stanisława w wawelskiej katedrze) wyraźnie "w srebro ciała płynie krew" "szaty srebrne - te płachty brzęczące", "to włosy me brzęczą srebrzystych splotów zwojem". Ale u Dejmka aniołowie mają ciemne szaty i ciemne proste peruki. Tymczasem Wyspiański ma to do siebie, że na ścisłym stosowaniu się do jego tekstu i wskazówek wychodzi się niekiedy najlepiej. Malarskość jest u Wyspiańskiego integralną częścią dramatu, ona po prostu - gra.
W "Akropolis" fantazja poety nie liczy się chwilami z możliwościami technicznymi teatru. To w konsekwencji pociąga za sobą zubożenie zamierzonych przez poetę efektów w scenicznej realizacji. Dejmek zrezygnował z fruwającego stada kruków, z unoszenia się postaci w powietrze. To zrozumiałe. Ale zrezygnował także z rozmowy dzwonów. I tu rzec trzeba, że przysłowiowy reżyserski ołówek pracował zbyt już chyba intensywnie. Dejmek chcąc uczynić przedstawienie bardziej "strawnym" odebrał tekstowi - zgodzili się tu wszyscy piszący o "Akropolis" - wiele piękna.
Na skrótach stracił przede wszystkim akt pierwszy.
Ale i z aktu czwartego, jak już wspomniałam, pozostawiono szczątki. Na domiar złego przestawiono kolejność scen oraz "kwestie jednych postaci włożono w usta innych. Jest tu prawie tyleż Dejmka co Wyspiańskiego. Ten okaleczony akt pozbawił reżyser również zakończenia, dość chyba istotnego dla utworu - pojawienia się Salvatora-Apolla, postaci symbolizującej zwycięską siłę życia, łączącej apoteozę greckiej radości istnienia z chrześcijańską wiarą w zmartwychwstanie.
A sądzę, że jeśli przedstawia się publiczności - i to po raz pierwszy od 27 lat - dzieło wielkiego poety, należy konsekwentnie i do końca dopowiedzieć jego myśl, nawet jeśli jest ona niezgodna z osobistą postawą realizatora. Co nie znaczy, bym kwestionowała prawo do daleko nawet posuniętych zmian, przeróbek, skreśleń. Ale winny one chyba być dokonywane w imię autora, w imię dobra tekstu.
Nie mam więc nic przeciwko zmaterializowaniu odautorskiego tekstu w postaci Poety. Poeta, odpowiednio ucharakteryzowany akcentuje powiązania "Akropolis" z "Wyzwoleniem". Jest jednocześnie komentatorem akcji i wyrazicielem myśli samego twórcy. A właśnie didaskalia są może najpiękniejszym i najmocniejszym tekstem "Akropolis". Dobrze się więc stało, że reżyser podał je publiczności. Tekstem tym kończy Dejmek "Akropolis". Wiersz jest wspaniały, mówiony na tle organowej muzyki i mówiony naprawdę dobrze.
[data publikacji artykułu nieznana]
