Artykuły

SZTUKA Artura Millera "Śmierć komiwojażera" powstała w 1949 roku; grana bez przerwy na Broadwayu od 1949 do 1952 r., była jednym z największych sukcesów teatru amerykańskiego po wojnie. W okresie powojennej prosperity przynosiła gwałtowną krytykę amerykańskiego mitu sukcesu snu o bogactwie.

Tragedią Willy Lomana (owego tytułowego komiwojażera) jest może nie tyle nędza, ile niemożność wyzwolenia się z mitu sukcesu oraz niezdolność do rezygnacji z wyobrażenia, jakie bohater chciałby żywić o sobie. Przyczyny niepowodzenia upatruje w sobie: że przegapił jakąś szansę, że nie znalazł klucza do szybkiego sukcesu do wzbogacenia się. Nawet w marzeniu, jako jedynej ucieczce nie może się pozbyć obsesji sukcesu. Rozmawia ciągle z wizją wyidealizowanego brata, Benna, który rzekomo zrobił karierę i kiedyś proponował Willy'emu wyjazd na Alaskę, ale Willy wolał zostać w Brooklynie, i w ten sposób przegrał życie. Podobnie przegrywa życie starszy syn, infantylny sportowiec, który wierzył tylko w swoją gwiazdę, w nieodparty urok swojej osobowości - bez skutku usiłuje sprzedać tę osobowość na rynku pracy i interesu. Młodszy syn podtrzymuje złudzenia co do swojej ustabilizowanej pozycji zastępcy kierownika magazynu czy czegoś tam.

Z takim "moralitetem ludzkich złudzeń" spotykamy się często w amerykańskiej literaturze dramatycznej w utworach 0'Neilla, Maltza, Saroyana, Tennessee Williamsa. W "Śmierci komiwojażera" napotykamy także silnie podkreśloną warstwę obserwacji czysto realistycznych, jak choćby w scenach pozbywania się zasłużonego ale już niewydajnego pracownika - Lomana - przez młodego szefa.

Poniedziałkowe telewizyjne przedstawienie sztuki Millera nie było jednak pełnym sukcesem. Być może, że zawinił tu sam tekst, który się nieco zestarzał i który chyba nigdy nie był rewelacją artystyczną (ale był rewelacją ideologiczną w swoim czasie). Tłumaczenie wydało się nieco chropawe, zaś adaptacja za mało skondensowana. Podobnie reżyseria szła w kierunku nastrojowości i łatwych efektów melodramatycznych. Krasnowiecki (w głównej roli Willy Lomana) miał świetne momenty ale zamiast stopniować efekt od razu zaczął żywiołowo rozpaczać. Okazało się także, że trudno jest zagrać zwykłych amerykańskich chłopców - że stereotyp to jeszcze nie samograj. Mimo pewnego zawodu telewizyjna premiera najsłynniejszej sztuki Millera nie przeszła bez echa - przedstawienie w sumie robiło wrażenie - i to głównie dzięki zawartości utworu.

Psychoanaliza pewnych zjawisk społecznych daje nieraz ciekawe wyniki - nawet jeśli ta "analiza" pomyślana została jako żart. Krzysztof Toeplitz w swoim "Słowniku wyrazów obcych" dał nam przykład analizy w grotesce filmowej pt. "Belphegor czyli upiór urzędu". Leśniak jako urzędnik rozdwajał się i pod postacią upiora niszczył papiery i podania, zwłaszcza te pozytywnie przez siebie załatwione. Wyładowywał w ten sposób swój kompleks wartości i ważności. "Upojenie administracyjne" (termin Dostojewskiego) stało się dzisiaj ukrytym kompleksem ale daje o sobie znać w różnych formach (choćby w przetrzymywaniu podań).

Jeszcze o dwóch audycjach wrocławskich. Późnym wieczorem w poniedziałek, 20. II. została nadana z Wrocławia estrada poetycka pt. "Pełen ziemi", gdzie wiersze Urszuli Kozioł recytowały Krystyna Mikołajewska i Asja Łamtiugina. Pierwsza była bardziej liryczna - druga bardziej skupiona i surowa (oczywiście nie w znaczeniu warsztatowym) i przez to bardziej może interesująca. Cała audycja stała pod znakiem perfekcji, ale wywoływała niedosyt, nawet chyba u wielbicieli poezji Urszuli Kozioł. Wraca tu ciągle ten sam kłopot: jak mówić (nie recytować) wiersze w telewizji, zwłaszcza w dużym zbliżeniu? Sprawa jest ciągle otwarta. W ostatnią niedzielę telewizja wrocławska kontynuując swój cykl muzyczny nadała operę Żeleńskiego "Janek". Najbardziej podobał się wstęp Wojciecha Dzieduszyckiego. Samo wykonanie stało chyba na przyzwoitym poziomie. Ale czy warto było wyciągać ten tak wtórny i epigoński utwór muzyczny na światło reflektorów TV? Bo nie zjaśniał.