Artykuły

Osaczonemu przez wylakierowane proste i płaszczyzny, uwięzionemu w czystości bezdusznej uwielbianego przez obecną ludzkość mariażu szkła z aluminium nie wolno nie myśleć. Obłości jego ciała i akumulator kurzu pod kołnierzem marynarki denerwują, prowadzą do szaleństwa, zmuszają do ucieczki. Wylakierowane proste i płaszczyzny zdają się tępić człowieka, który na początku kurczy się pod żelazkiem ich spojrzeń, lecz z czasem dochodzi do wniosku, że spłaszczenie głowy niekorzystnie wpłynie na samopoczucie i normalną już koleją rzeczy przechodzi w stan ucieczki: w kanałach ulic przesuwają się najlepiej na świecie utrzymane staruszki grające w berka z odblaskiem karoserii najlepiej w świecie wykończonych samochodów. Spod wrót Kongresu umyka pocztylion z wieścią o zwiększeniu wydatków na wojnę w Wietnamie. Na polach pszenicznego Teksasu automat wieloczynnościowy serwuje ziarnem tylko między skiby, a nie na ich grzbiety. Arthur Miller wie już gdzie uciekać. Proste i płaszczyzny jego mieszkania są wokół, tną sztucznymi chmurami i niebo. Arthur Miller wchodzi w siebie jak zalękniona korzenionóżka. Komiwojażer fabryki sznurowadeł ze złoconymi końcami odchodzi spod drzwi z niczym. Arthur Miller myśli.

Teraz już wiadomo dlaczego amerykańska literatura emanuje promienie myśli czystej i wysterylizowanej z nalotów uczucia. Konstrukcją mechaniczną jest także "Cena". Jej wszystkie dźwignie i wsporniki, tryby i wały opierają się na naiwnie prostej ramie - sprzedaż mebli w drobiazgowej analizie. Nie ma esów floresów tak charakterystycznych dla niemieckich elektrowni wodnych, nie ma zbędnych dodatków w formie tabliczek z adresem firmy. Krok po kroku analizowana jest decyzja sprzedaży, motywy tej decyzji i forma jej przedstawienia.

Autor brał pod uwagę niemal wszystkie elementy decyzji, z tym że pozostawił w konstrukcji tylko bezpośrednio z nią związane. Nie oznacza to wcale, że w dramacie brak bogactwa języka, o nie. Język jest tylko narzędziem kamuflażu, ale i w nim można dopatrzeć się przejścia grzebienia poprawek. Krok po kroku analizowane są pozostałe aspekty sprzedaży, aż do momentu jej finalizacji. Potem już jest tylko kurtyna. Rzecz bardzo błaha, ale zadziwiająca konsekwencją wykonania. Czystość konstrukcji jest bliska ideału. Autora nie ponosi żadne z natchnień, ani zniechęcenie, ani ochota. Pracował jak zegarmistrz i wzór dokładności wyszedł spod jego dłoni Rzecz godna podziwu i naśladownictwa, szczególnie dla młodych autorów zasypujących redakcje lawiną prac. Nie oznacza to jednak, że Miller w przedstawionym problemie powiedział ostatnie słowo. Jemu nie chodziło o komentarz. On tylko przedstawił problem, oczyścił go z powiązań z innymi problemami.

"Cena" jest najlepszym przykładem amerykańskiej nowej literatury zwanej też literaturą myśli. Czy gatunek ten rodził się jak przedstawiłem to na początku recenzji trudno powiedzieć. W każdym razie wyrósł z bytu, a byt jest jednak taki jak na początku. Być może człowiek w klatce tylko myśli. Zresztą to wydaje się być najbardziej prawdopodobne. Przecież uczucie to swąd powstały w wyniku starcia się dwóch ludzi, a nie człowieka i przedmiotu. W świecie technokracji do spotkań z człowiekiem dochodzi tylko na piknikach. Konstrukcję Arthura Millera napędza odpowiedzialność. Pojęcie odpowiedzialności jest energią dramatu. Przewija się między martwymi trybami - poleruje ich powierzchnię raz z jednej, raz z drugiej strony. Złudzenie ruchu. Złudzenie życia w pomniku czystej myśli. "Odpowiedzialność wiąże jednostkę ze zgrają ludzką" - powie autor i właśnie w takim ujęciu przedstawił ją w dramacie - konstrukcji pozostającej w złudnym ruchu.

Być może przyszłe dzieła Millera będą dobrymi konstrukcjami w prawdziwym ruchu. Tylko, jak on to uczyni, gdy problem wyrwany z życia od razu obumiera. A może wskrzesi go przy pomocy któregoś z najnowszych patentów, gdyż chyba nie obdarzy go resztkami innych problemów, które z jednej strony przywrócą życie, a z drugiej zniweczą wypracowaną czystość konstrukcji.