Artykuły

"Gwiazda" w reż. Bogusława Kierca w Teatrze Lalek Banialuka w Bielsku-Białej. Pisze Magdalena Czerny w Teatraliach.

Czym jest świat? Teatrem? Wielką sceną życia? Przestrzenią, w której występują ludzie-aktorzy?

Motyw theatrum mundi stał się nam na tyle bliski, że nie dziwią włączone w treść dramatu lub przedstawienia wypowiedzi porównujące Boga do reżysera, świat do sceny, a ludzi do aktorów codziennie podejmujących swoje role. Dziś, kiedy książka "W teatrze życia codziennego" Ervinga Goffmana stała się nieomal lekturą obowiązkową, nie szokują nas stwierdzenia przyrównujące makijaż do charakteryzacji, a ubiór do teatralnego kostiumu. Ale teatr mówi również o samym sobie, czego przykładem może być "Hamlet" Williama Szekspira, w którym na dworze króla Danii pojawia się trupa wędrownych aktorów. Metateatralność niektórych dramatów czy przedstawień, pozwala artystom podjąć dyskusję na temat kondycji teatru oraz mówić o jego odbiorcach i ich powinności. Ważnym zagadnieniem podejmowanym przez te utwory jest również kwestia aktorstwa. Spośród nich należy wyróżnić "Gwiazdę" Helmuta Kajzara. Tekst ten jest próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie o to, kim jest aktor i jaki jest jego status. Jest on również swoistym traktatem na temat aktora-człowieka.

Występujący na deskach teatrów aktorzy zabawiają lub wzruszają publiczność, zabierając widzów w świat postaci: Ofelii, Eurydyki, Antygony czy Desdemony. Nie możemy jednak zapomnieć, że występujący na scenie artyści dramatyczni, pod perukami, charakteryzacjami i kostiumami wciąż są prawdziwymi ludźmi. Ta pozorna oczywistość warta jest podkreślenia. Aktorzy podejmując coraz to nowe role, zakładają kolejne maski, które w różny sposób oddziałują na ich osobowość. Ciągle grając, żyjąc między próbami a spektaklami, zanurzają się w świat swoich postaci, niejednokrotnie ulegając jego presji lub urodzie. A my, widzowie, zanadto utożsamiamy aktora z postacią, zapominając, że pod figurą Klaudiusza czy Gertrudy znajdują się artyści z imienia i nazwiska, z krwi i kości.

Co się jednak stanie, jeśli sam artysta dramatyczny zagubi się w swoich rolach i zatraci siebie samego? Co się dzieje, kiedy w lustrze w garderobie, widząc uszminkowaną twarz, aktor dostrzega nie siebie, a postać, w którą się wciela? Bohaterką Helmuta Kajzara jest aktorka, która zagubiła się w swoich rolach. To właśnie ona mówi, że niektórych rzeczy nie przeżyła, gdyż grała, i niektórych rzeczy nie przeżyje, bo będą jej przeszkadzać w kreowaniu kolejnych ról. Zawód, który wykonuje, sprawia, że przestaje ona odczuwać prawdziwe emocje, a sens jej życiu nadają tylko kolejne kreowane przez nią role.

Najnowszą inscenizację "Gwiazdy" Helmuta Kajzara możemy oglądać w Teatrze Lalek Banialuka w Bielsku-Białej. Reżyserii tego przedstawienia podjął się Bogusław Kierc, który pierwszy raz wyreżyserował ten tekst w Teatrze im. W. Siemaszkowej w Rzeszowie w 1973 roku. W bielskim przedstawianiu w rolę Gwiazdy wcielają się wszystkie aktorki pracujące w Banialuce, które reprezentują różne pokolenia kobiet i odmienne doświadczenia życiowe. Siedmiu kobiecym postaciom partneruje animowana przez nie lalka, której oblicze wyraża wszystko, o czym aktorki mówią: smutek, żal, tęsknotę. Jej "rozumna" twarz, która istnieje w formie maski przytwierdzonej do szmacianego ciała, przeraża i fascynuje zarazem. Nagie ciało lalki, przez chwilę okryte białymi kawałkami materiału niczym całunem, współgra z postaciami aktorek, wspomagającymi się rozmaitymi technikami aktorskie i (zapewne) rozwijające swoje umiejętności w trakcie kolejnych prób. Materia lalki nawiązuje jednak przede wszystkim do ciała człowieka, które dziś, eksponowane publicznie, straciło swój sakralny wymiar. Aktorki należą do swoich widzów - ich ciało i talent są własnością publiczną.

Nakładając na siebie kolejne warstwy aktorskich kreacji, Gwiazda utraciła swoje "ja". Najlepiej tą sytuację opisała Anna R. Burzyńska, pisząc, że: "(...) bohaterowie tacy, jak tytułowa Gwiazda w dramacie Helmuta Kajzara, to aktorzy w dosłownym i przenośnym tego słowa znaczeniu. Nie znaczy to, że pod stosem masek i sukni nie kryje się żywy człowiek - po prostu jego ja jest na tyle zmienne, bezbarwne i niedookreślone, że jedynie granie ról pozwala mu w pełni zaistnieć"1. Bez swoich ról, osobowość Gwiazdy zaczyna się więc rozpadać, dlatego nie przestaje ona grać nawet wtedy, gdy mówi o macierzyństwie, które jest dla niej kolejną rolę do odegrania. Wszystkie kobiece postaci, wszystkie gwiazdy, muszą podporządkować lalce, z którą przyszło im występować - w niej bowiem odbijają się ich lęki i wobec niej muszą na nowo stawiać pytanie o swoje "ja".

Aktorki doskonale pokazują emocjonalne i psychiczne rozedrganie Gwiazdy, momentalnie zmieniając swoje zachowanie. Warsztat ich pracy widać zwłaszcza w scenach, w których bohaterka Kazjara, zwracając się do publiczności, obnaża kulisy swojej gry. Gwiazda bywa liryczna, tragiczna, a nawet kiczowata i taką też ją kreują aktorki Banialuki. Ich, momentami przerysowana, gra przeradza się w tragiczny w swym wyrazie traktat o aktorstwie i aktorkach. Przedstawienie Kierca pokazuje również rywalizujące ze sobą kobiety, które wyszydzają, wyśmiewają a nawet karcą swoje współtowarzyszki. Rywalizacja między aktorkami bywa okrutna i bezlitosna. Jednocześnie każda z pojawiających się na scenie kobiet jest inna. Niektóre z nich kuszą swoją fizycznością, inne wydają się kruche niczym porcelanowe lalki lub pełne energii i determinacji. Dziewczęcość niektórych bohaterek, zostaje skontrastowana z "męskością" innych kobiet lub wręcz przeciwnie - z wątpliwą płcią.

Akcja "Gwiazdy" Helmuta Kajzara rozgrywa się w pustej przestrzeni sceny. Rozbierając "czwartą ścianę" i obnażając mechanizmy teatralnego "cudu", dramat Kajzara i przedstawienie Kierca pokazują wciąż fascynujący nas świat. I chociaż bezpiecznie zasiadamy na widowni, to przecież nie możemy zapomnieć, że zgodnie z motywem "teatru świata", my także jesteśmy aktorami.

1 A. R. Burzyńska, "Mechanika cudu. Strategie metateatralne w polskiej dramaturgii awangardowej", Kraków 2005, s. 92.