Inwazja barbarzyńców
"Titus Andronicus" w reż. Jana Klaty z Teatru Polskiego we Wrocławiu i Staatsschauspiel z Drezna na Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku. Pisze Agnieszka Misiewicz w Teatraliach - dodatek festiwalowy "Shakespeare Daily. Gazeta Szekspirowska".
W "Titusie Andronicusie" Jana Klaty podział na poukładanych Rzymian, granych przez Niemców i Austriaków, i nieokrzesanych Gotów-Polaków zarysowany jest grubą kreską, bardzo karykaturalnie. Może wydawać się naiwny i banalny, ale ta brutalna drwina z narodowych stereotypów jest potrzebna, by pokazać ich płytkość i zażenować śmiejących się z nich widzów. Spektakl jest niezwykle gęsty i intensywny, ale jego osią staje się właśnie ten prosty pomysł zbudowania analogii do polsko-niemieckich stosunków, który kupuję, choć trochę mnie to kosztuje.
Pierwsza, mocna, świetnie osadzona w heavy metalowej muzyce, transowa scena pochówku synów Andronicusa pokazuje rzecz niezwykle istotną - doskonałą organizację państwa budowaną "na trupach". Także bardzo dosłownie: czarne skrzynie-trumny ułożono w konstrukcję, na której później rozgrywać się będzie akcja. Kiedy punktem wyjścia są walka, śmierć i chęć zemsty - nieuchronnie musi to zmierzać do klęski. Chociaż to poważny temat, Klata nie byłby sobą, gdyby nie zrealizował go z dozą ironii i groteski, w kiczowatej estetyce (zaskakujące, jak dobrze w spektakl wkomponowują się utwory Fancy'ego, takie jak "Flames of love" czy "Slice me nice"). Szekspirowskiego "Titusa Andronicusa" reżyser połączył z dramatem Heinera Müllera "Anatomia Tytusa Fall of Rome". Komentarz do Szekspira i dopisanymi zabawnymi tekstami - zarówno żartami słownymi i sytuacyjnymi z prób, jak i wstawkami dość wymuszonymi, choć demaskującymi utarte stereotypy.
Tamora staje się więc u Klaty "polskim kurwiszonem", a jej synowie to błazeńscy dresiarze w kolorowych, hawajskich koszulach. Skontrastowani są z Rzymianami w czarno-białych T-shirtach z motywami wojennymi: samolotem wojskowym, równo kroczącymi żołnierzami czy scenami bombardowania. Chyba najbardziej groteskową postacią jest Aaron, kochanek Tamory - umazany na czarno, z rogami i przyprawionym wielkim fallusem, niczym postać ze starożytnej komedii. Ich dziecko - jak się okazuje ulepione z czekolady - jest na końcu spektaklu zjadane ze smakiem. Klata z łatwością wyprowadza z groteski makabryczne obrazy. Scena spożywania pasztetu z Chirona i Demetriusa - dzięki Marcinowi Pempusiowi i Michałowi Majniczowi - jest równocześnie przerażająca, dziwna i na swój sposób humorystyczna. Niejednokrotnie trudno jest przełknąć tę gorzką pigułkę wątpliwego żartu - nawet nie dlatego, że wymierzony jest w Polaków czy Niemców, leczprzez to, że pojawia się w nieodpowiednich, jak się wydaje, miejscach i sytuacjach.
W spektaklu są widoczne liczne nawiązania do polsko-niemieckiej historii (świetna jest choćby scena posłannictwa z dwoma nagimi mieczami), jednak Klata nie szuka analogii na siłę. Fabuła oczywiście zyskuje mocno narodowy wydźwięk, ale mimo to dostrzec w niej można znamiona uniwersalności. Problem Rzymian i Gotów, Niemców i Polaków na dobrą sprawę może być obrazem konfliktów, obcości, woli zemsty i braku komunikacji między jakimikolwiek odmiennymi narodami.
Klata zastosował dość oczywisty zabieg w przypadku obsady z dwóch teatrów, jednak ciekawie go poprowadził - spektakl jest grany równocześnie w dwóch językach, aktorzy wymawiają kwestie w swoim ojczystym języku, a tłumaczenia są wyświetlane z tyłu sceny, tworząc dodatkową narrację i element ciekawy wizualnie. Tylko w jednej ze scen Tamora zwraca się do Titusa (w tej roli świetny Wolfgang Michalek) po niemiecku, próbują robić to także jej synowie, ściągając z zapisanego na ręce tekstu. Andronicus odpowiada jej po polsku. To przełamanie nie ma jednak na celu ułatwienia komunikacji, ale "podejście wroga", wplątanie przeciwnej strony w swoją intrygę, plan zemsty. Obcość dwóch narodów świetnie podkreślono także w scenie kalamburów - odgadywania przez Chirona i Demetriusa treści dostarczonego im listu. Reżyser wprowadził zresztą wiele "smaczków" zaznaczających odmienność kultur - choćby świetne sceny płaczu Rzymian nad grobem (manifestacyjne "zbieranie" niewidzialnych łez z oczu i składanie ich na trumnie) i kontrastujące z nimi w tej sytuacji nieobycie Gotów.
Poukładany, idealny Rzym (biegiem akcji chylący się ku upadkowi) jest w gruncie rzeczy pojemną metaforą, w której odbiciu można znaleźć historie wielu państw czy międzynarodowych organizacji politycznych. Klata zdecydował się jednak skonkretyzować porównanie, przenosząc dramat Szekspira w polsko-niemieckie realia. Można czepiać się zastosowanych w ten sposób uproszczeń czy zarzucać nieczytelność spektaklu dla ludzi z innych krajów, nieposiadających "kompetencji kulturowych". Reżyserowi trzeba jednak przyznać konsekwencję w sposobie realizacji pomysłu i zgromadzenie zespołu współpracowników, którzy bardzo dobrze oddali jego wizję.
