Artykuły

Jeden z najwybitniejszych literatów XX wieku, austriacki pisarz i dramaturg Thomas Bernhard zmarł 25 lat temu, 12 lutego 1989 r. Do najsłynniejszych dzieł pisarza należą m.in. "Wymazywanie", "Korekta" czy "Kalkwerk".

- W najprawdziwszym sensie tego słowa jesteśmy dziećmi teatru. Natura jest teatrem samym w sobie. Ludzie są na łonie tej natury jak teatru samego w sobie aktorami, po których niewiele się już można spodziewać - pisał Bernhard w "Autobiografiach".

Twórczość Austriaka nasycona była poczuciem bezsilności jednostki wobec chaosu świata, choroby, wojen i samotności. Śmierć jest w niej nie tylko zwieńczeniem życia i jego celem, lecz także jego sensem i treścią. Jego bohaterowie wygłaszają monologi, usiłując usprawiedliwić w nich swoją obecność w świecie i nadać jej jakiś sens. "Wszystko, w porównaniu ze śmiercią, jest farsą" - powiedział w 1968 r., odbierając nagrodę.

"Bernhard pisze przede wszystkim fikcje - nowele, krótkie opowiadania i słuchowiska radiowe. Niezwykle płodny i nierówny w swoim najlepszym wydaniu, największym niemieckojęzycznym pisarzem od czasów Kafki i Musila" - napisał o Austriaku amerykański krytyk literacki, eseista i filozof George Steiner w 1986 r. na łamach "New Yorkera".

Nicolaas Thomas Bernhard urodził się 9 lutego 1931 r. w holenderskim mieście Heerlen, jako nieślubne dziecko Harty Fabjan i Aloisa Zuckerstaettera. Przyszły pisarz nigdy nie poznał swojego ojca, który zmarł w Berlinie w 1936 r. na skutek zatrucia gazem.

Dzieciństwo spędził w rozjazdach - między Wiedniem, Salzburgiem i bawarskim mieście Traunstein. W 1947 r. zakończył edukację w narodowo-socjalistycznej szkole z internatem Johanneum. Po skończeniu szkoły planował karierę kupiecką. Wątki autobiograficzne odgrywały ważną rolę w artystycznej pracy Bernharda - między 1975 a 1982 r. opublikował on pięć autobiograficznych studiów, poruszających tematy bycia wdrożonym w autokratyczny system w szkole, dorastania w nazistowskiej Austrii a także doświadczeń wojennych, jak wspomnienie bombardowania Salzburga.

Lata 1949-51 spędził jednak w sanatorium w Grafenhof, cierpiąc na chorobę płuc. Opuścił je na własne życzenie, a choroba, z którą zmagał się do końca życia, znacznie wpłynęła na pesymistyczny charakter jego literatury. W wieku 18 lat Bernhard dowiedział się, że jego choroba jest nieuleczalna.

Od 1955 do 1957 roku studiował aktorstwo w salzburskiej szkole Mozarteum, Akademii Muzyki i Sztuki Dramatycznej. Marzył po cichu o zostaniu wokalistą, jednak stan jego zdrowia - kłopoty z płucami - wykluczyły taką drogę kariery.

Wówczas rozpoczął także swoje próby z literaturą. Nie przestawał jednak podejmować się dorywczych prac - wpierw pracował jako dostawca piwa, następnie jako dziennikarz zanim zdecydował się poświęcić pisarstwu. W 1957 roku ukazał się jego pierwszy tom poezji pt. "Auf der Erde und in der Holle". W tym samym roku poznał także śpiewaczkę Maję Lampersberg i kompozytora Gerharda Lampersberga, którzy zostali jego protektorami. W 1963 roku wydał powieść "Frost" uznawaną za przełom w jego twórczości. Od tego czasu cieszył się coraz większym zainteresowaniem, zyskując opinię skandalisty piętnującego rodaków za zaprzeczanie wojennej lojalności wobec III Rzeszy.

Jego twórczość określana jest w Austrii jako "kalanie własnego gniazda". Swoją krytykę i niechęć do wszystkiego, co austriackie doprowadził do punktu kulminacyjnego w swoim testamencie, w którym zakazał dalszych publikacji swoich utworów w tym kraju do 2059 r.

Bohaterowie utworów Bernharda są często ludźmi nauki, którzy odrzucają wszystko co związane z austriacką tradycją, obyczajowością i etykietą. W jednej ze swoich najsłynniejszych wypowiedzi na temat swojej ojczyzny, Bernhard uznał ją za "brutalny i głupi naród. Bezmyślny, pozbawiony własnej kultury rynsztok, którego smród ogarnął całą Europę".

Zarzuca mu się także antykatolickość w związku z konstrukcją psychologiczną niektórych jego postaci - perfekcjonistów, dążących do osiągnięcia ideału, nawet jeśli jego poznanie oznacza stagnację i popadnięcie w bierność. Do najgłośniejszych prac Berharda należą książki "Wymazywanie", "Korekta" - o filozofie języka i logiku Ludwigu Wittgensteinie - i "Kalkwerk".

Choć w swojej ojczyźnie jego twórczość była uznawana często za obrazoburczą, za granicą Berhard uznawany jest za jednego z najważniejszych literatów XX. wieku. W Polsce za popularyzację jego twórczości odpowiedzialny jest m.in. reżyser teatralny Krystian Lupa, który wystawił spektakle w oparciu o "Kalkwerk", "Immanuela Kanta", "Rodzeństwo" i "Wymazywanie".

Thomas Bernhard zmarł w wyniku niewydolności krążenia 12 lutego 1989 roku.