Artykuły

W Pawilonie Polskim na Biennale Sztuki w Wenecji zostanie w tym roku zaprezentowana monumentalna panoramiczna projekcja filmowa z dokumentacją przedstawienia opery "Halka" Stanisława Moniuszki, które odbyło się 7 lutego w miejscowości Cazale położonej w haitańskich górach na północ od stolicy kraju.

Zwycięzcy konkursu na tegoroczną reprezentację Polski w Wenecji, artyści C. T. Jasper i Joanna Malinowska oraz kuratorka Magdalena Moskalewicz, postanowili wystawić "Halkę" na Haiti zainspirowani graniczącym z obłędem planem bohatera filmu Wernera Herzoga Fitzcarraldo, który pragnął wznieść operę w amazońskiej dżungli. Zafascynowani wiarą Fitzcarralda w uniwersalną moc opery, ale i świadomi nadmiernej neutralizacji jego postawy ufundowanej na kolonialnej relacji sił, autorzy zdecydowali się podważyć mit romantycznego bohatera poprzez zmierzenie się z realizacją jego szalonego planu w konkretnych społeczno-politycznych realiach.

Wybór padł na Cazale, gdzie do dzisiaj mieszkają potomkowie polskich żołnierzy z legionów napoleońskich. Wysłani w 1802 i 1803 roku przez Napoleona, by pomóc zdusić bunt czarnych niewolników na ówczesnym San Domingo, Polacy - którzy najczęściej wstępowali do legionów napoleońskich, aby walczyć o niepodległość swojej własnej okupowanej ojczyzny - obrócili się przeciwko francuskim dowódcom i przeszli na stronę powstańców. W uznaniu zasług konstytucja wolnego Haiti przyznała im specjalne przywileje zrównujące ich z czarnymi obywatelami republiki. Cazalczycy do dziś mówią o sobie Le Poloné i noszą skreolizowane wersje polskich nazwisk: Belno pochodzące od Belnowski, Poto - od Potocki.

Prezentacja w Cazale "Halki" - polskiej opery narodowej, której ludowa tematyka i polskojęzyczne libretto były ze strony Moniuszki patriotycznym gestem wsparcia okupowanej ojczyzny - ujawnia bagaż wspólnej kolonialnej i postkolonialnej historii. Opowieść o tragicznej miłości góralki uwiedzionej i zdradzonej przez szlachcica ma szczególną wymowę w kontekście górzystego umiejscowienia Cazale, a pobrzmiewające w libretcie echa rabacji galicyjskiej i dramatycznych napięć klasowych pomiędzy polskim ziemiaństwem i podlegającym mu chłopstwem okazują się kluczowe w kontekście historii rewolucji haitańskiej.

Wysyłając "Halkę" przez Atlantyk, by pokazać ją potomkom polskich legionistów, autorzy projektu postawili pytanie, czy taki eksport polskiej opery może być czymś więcej niż gestem - kulturalnej kolonizacji lub promocji? Czy dzieło operowe, praktycznie nieobecne na arenie międzynarodowej, rzeczywiście ma moc reprezentowania narodowej tożsamości? Jak ta tożsamość może być konstruowana w XXI wieku i na ile można ją przetłumaczyć na inne kody kulturowe? Czy rewolucyjny potencjał "Halki" może wybrzmieć wspólnie z historycznymi wydarzeniami, by połączyć choć na chwilę dwie społeczności odległe od siebie tak geograficznie, jak i kulturowo?

Jednym z celów projektu "Halka/Haiti" jest naświetlenie wciąż mało znanej polsko-haitańskiej historii i zapewnienie międzynarodowej widoczności mieszkańcom Cazale. Charakter produkcji wyznaczyło zderzenie z rzeczywistością dzisiejszego Haiti, kraju wciąż podnoszącego się po tragicznym trzęsieniu ziemi w 2010 roku; jednocześnie pierwszego państwa, które obaliło niewolnictwo i najbiedniejszego kraju na zachodniej półkuli. Ostateczny kształt spektaklu był kulminacją dłuższego procesu współpracy z lokalną społecznością; celową wypadkową oryginalnego kształtu "Halki" z możliwościami wystawienia jej w tej konkretnej sytuacji. Przedstawienie otworzył polonez w wykonaniu mieszkańców Cazale - uczestników warsztatów tanecznych będących jednym z ważnych elementów tej współpracy. Do udziału w projekcie została zaproszona również Orkiestra Filharmoniczna Sainte Trinité z Port-au-Prince, która wykonała poloneza i mazura. Z polskiej strony udział wziął zespół Teatru Wielkiego im. Stanisława Moniuszki z Poznania wraz z reżyserem i choreografką. "Halka" na Haiti została wykonana przez pięciu solistów i dyrygenta z opery poznańskiej, dwudziestu jeden haitańskich muzyków oraz osiemnastu tancerzy z Cazale, na drodze biegnącej pomiędzy domami, pośród przejeżdżających motorów, przechodzących zwierząt i przy udziale ponad stuosobowej publiczności złożonej zarówno z mieszkańców wioski, jak i przyjezdnych.

Publiczności Pawilonu Polskiego na 56 Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Wenecji zaprezentowana zostanie wielokanałowa projekcja z filmem dokumentującym przedstawienie "Halki" w Cazale wraz z całym sztafażem - tak jak zobaczyli i doświadczyli jej haitańscy Le Poloné. Wystawie towarzyszy publikacja z tekstami autorstwa Geri Benoit, Katarzyny Czeczot, Kacpra Pobłockiego, a także uczestników projektu na Haiti. Książka zawiera także wywiad z Jasperem i Malinowską oraz bogaty wybór fotografii z wyprawy do Cazale. Współwydawcami publikacji "Halka/Haiti" pod redakcją Magdaleny Moskalewicz są Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki oraz nowojorskie wydawnictwo Inventory Press. Projekt graficzny: Project Projects.

***

Pawilon Polski na 56 Międzynarodowej Wystawie Sztuki - la Biennale di Venezia

9 maja-22 listopada 2015

Halka/Haiti. 18°48'05"N 72°23'01"W

C. T. Jasper i Joanna Malinowska