Artykuły

DZIADY to utwór traktujący o problemie ,ja, kosmos i społeczeństwo", czy też ,ja, społeczeństwo i kosmos". W pojęciu "kosmosu" mieści się właściwie wszystko, także "Bóg", "życie", jest to również i odbicie drogi człowieka do doskonałości. Droga ta jest pełna klęsk. Klęska osobista - temat IV części DZIADÓW - wyzwala w człowieku, który w utworze nazywa się Gustaw, wolę, chęć czy marzenie spełnienia się w społeczeństwie, to znaczy: spełnienia się przez idee w innych ludziach. Wydaje mi się, że każda chęć zrealizowania się w społeczeństwie nie może wypływać z niczego innego. Człowiek nadał marzy o spójni, która nie może zaistnieć. Tym sposobem wytwarza nowy układ pragnień, dążeń i wartości. Prowadzi to w końcu do tego, że i Konrad, i my realizujemy różne idee w społeczeństwie. Proces przemiany realizacji idei osobistej w ideę społeczną, ukazany przez Mickiewicza, ma charakter uniwersalny. Dlatego jest on ważny i obowiązujący i dziś. Gdy człowiek nie ma możliwości pełnej realizacji w swoim konkretnym życiu, wówczas sama idea nabiera dla niego wszechpotężnej wartości. W związku z tym idea zawładnięcia ideą, a nie idea zawładnięcia rzeczą czy pieniędzmi, jest w dalszym ciągu w naszym narodzie żywa. Nie wiem, czy to dobrze, czy źle, ale tak jest.

Sprawy związane z ludowością, zawarte w części II, mają podwójne znaczenie. Można się tu zastanawiać, czym jest w kulturze.

obrzęd wywoływania duchów. *

Wydaje się, że mu on znaczenie szersze niż msza chrześcijańska: brak tu pokory wobec transcendentnej siły; bliższy jest ten obrzęd życiu przez bezpośredni związek z jego materią Kwestia druga, bardziej mnie interesująca, to stosunek ludu do politycznych spraw, o które idzie w III części DZIADÓW. Tłumaczyłem kiedyś aktorom. na czym polega dla innie urok DZIADÓW. Otóż, na dwoistości znaczenia tego wszystkiego, co dzieje się w III części, która kończy się nawiązaniem do obrzędu. Wielkość Mickiewicza polega

dla mnie na postawieniu problemu i braku jednoznacznych odpowiedzi. Przecież on nikomu nie przyznał racji Choć zwykle, kiedy czyta się część III interpretuje się ją jako utwór napisany przeciw Moskalom. Ale DZIADY, zrodzone może z nienawiści. napisane zostały przez poetę romantyka, który ogarniał swój "kosmos" w całości.

Z samej zasady istnieje więc w dziele Mickiewicza pewna wieloznaczność. W dwoistych, sprzecznych rozwiązaniach zawiera się problematyka tego utworu wcale nie zaś w tym, co to jest "44", czy spójnia narodu z Bogiem". Istnienie tej dwoistości jest podłożem mego myślenia o Inscenizacji DZIADÓW. Dwoiście został postawiony również problem ludu: z jednej strony istnieje lud. który posiada swoje zabobony, wierzenia, idee. odbywa on obrzęd "dziadów"; a z drugiej strony pojawiają się istoty i problemy niewspółmierne do charakteru tego obrzędu. Niewspółmierne, bo czy to, co dzieje się z Konradem, jest zrozumiałe dla ludu? A WIELKA IMPROWIZACJA? Czy jest ona w końcu przez wszystkich zrozumiana? Nie ma właściwie do tej pory odpowiedzi na to, czy księgi Mickiewicza rzeczywiście "trafiły pod strzechy". Myślę tu o całości idei, a nie o poszczególnych wątkach czy motywach w nich zawartych (oczywiście, można na przykład czytać PANA TADEUSZA jako romans i wtedy z pewnością zawędruje on pod strzechy). Ale czy wielka myśl Mickiewicza o zbawieniu narodu może tam zawędrować? Wydaje się, że dualizm przedstawiony w DZIADACH nadal istnieje i nie został rozwiązany. Dlatego DZIADY są żywe. Ambiwalencja.

Dwoistość Dziadów

żyje nadal. W moim odczuciu jedna warstwa tego utworu jest dzisiaj martwa, a jeżeli żyje, to w bardzo perfidny sposób; idzie mi o to co można by nazwać "mszą narodową" W różnych okresach próbowano uczynić z DZIADÓW "mszę żałobną za wolność narodu". Nie mogę pogodzić się z taką koncepcją, walczę z nią. Myślę, ze istotą poezji romantycznej było zmaganie się z Bogiem, a nie poddanie się Bogu. Dla Księdza Piotra w DZIADACH nie jest ważne, ze ktoś wierzy, ale że ktoś cierpi. Nie wyobraża on sobie Boga jako starszego pana z brodą. Ważniejsze jest tu zmaganie się z ideą i z żydem To właśnie jest istotne. Bóg w DZIADACH jest istotą niedookreśloną Nie wiadomo do końca, czy jest to proces, rzecz, człowiek, czy idea Sam proces dochodzenia do tego ideału jest tym, co najważniejsze, co wyznacza nasza, ludzką drogę do doskonałości albo do Boga. jeśli tak rozumieć doskonałość Doskonalenie człowieka zawiera się w samym procesie, a nie w płasko pojmowanym ideale Zatem proces można tu uważać za ideę.

Nie da się ująć jednoznacznie najogólniejszej idei DZIADÓW

Mickiewicza. Bogactwo jego utworu polega właśnie na wieloznaczności i niedopowiedzeniach. Jeżeli próbować przedstawić tę nąjogólniejszą ideę, należy pokazać to. co wynika z samego utworu, z jego struktury. A idea DZIADÓW jest sprawą doskonalenia, której cel ostateczny polega w końcu na przezwyciężeniu przez człowieka wszelkich ziemskich ograniczeń.

Mickiewicz był człowiekiem. który wyciągnął ostateczne konsekwencje ze swojego ludzkiego losu. Dokonał tego, czego najczęściej nie robimy już dzisiaj, dlatego, że perspektywa posiadania określonych dóbr materialnych przysłania nam, wyklucza bądź pomniejsza bardziej istotne nasze cele. Rzadko odwołujemy się do podstawowych, ludzkich wartości, bo wyrośliśmy w kłamstwie, w społecznej obłudzie, przeniesionej z czasów okupacji; handlowało się po to, by walczyć o Ojczyznę. Kłamstwo zaczęło tak nas drążyć, że uwierzyliśmy, iż na nim tylko zbudowana jest nasza egzystencja. Zaczęliśmy kłamiąc handlować i handlując kłamać. Przestaliśmy się odwoływać do podstawowych pojęć etyki. Inaczej niż romantycy, uwierzyliśmy, że wszystko służy po to, aby żyć lepiej i wygodniej. Ale rezultatem tej idei konsumpcyjności musi być w końcu przywrócenie dawnych norm, powrót do zasad etycznych romantyzmu.

Najbardziej "konsumpcyjnym" krajem na świecie są dzisiaj Stany Zjednoczone, gdzie przeżywa się już kryzys. Byłem tam i wiem, że człowiek nie może żyć bez tego, aby w pewnym momencie nie odwołać się do zasadniczej, ludzkiej hierarchii wartości. Ujawnia się tu nowa funkcja współcześnie wystawianych DZIADÓW. Wpisany jest w nie model wartości, którego brak odczuwany jest dzisiaj dotkliwie.

Wiele prawd o Mickiewiczu można zanegować, ale trudno odrzucić jedną: rewidował on własną egzystencję w miarę tego, jak poznawał świat w imię ludzkiego doskonalenia się, I tu był uczciwy jako człowiek.

Z tej uczciwości wyrasta

jego wielka poezja. Nie wystarczy jednak bić pokłony przed Mickiewiczem: to, co on przeżył, zrozumiał i przemyślał posiada bowiem nie tylko historyczną, ale i współczesną wartość. Należy zatem bezustannie rewidować i sprawdzać żywotność jego dzieł - zwłaszcza w teatrze, z żywymi ludźmi.

Bardzo cenię DZIADY za to, że jest to utwór otwarty. W tego rodzaju strukturze odbija się pewien proces, a nie zamknięta i jednoznaczna idea. Goethe też lisał FAUSTA jednym ciągiem, ale robił to jednak inaczej niż Mickiewicz. Autor DZIADÓW przeżył proces, o którym pisze. Nie pisał sztuki teatralnej. Nie ma w DZIADACH jednoznaczności, dlatego każdy problem w nich zawarty umożliwia wiele interpretacji. Liczę na myślenie widzów w procesie odbioru inscenizacji Dziadów Starym Teatrze. DZIADY jest to utwór zrodzony z nienawiści przeciwko niewoli. Ale jeżeli identyfikuje się to pojecie tylko z niewolą wynikającą z układu politycznego wówczas zadaje

się kłam samej idei utworu Mickiewicza. Interpretując go w taki sposób, postępowalibyśmy wbrew podstawowej zasadzie światopoglądu romantycznego. Człowiek bowiem jest także niewolnikiem samego siebie - ten problem rozpatrywali romantycy, drążąc głębię istoty ludzkiej. Romantycy dobrze wiedzieli, ze człowiek może być jednocześnie w rożnych niewolach: niewoli na rodowej, Boga. ideologii, samego siebie.

Tekst Konrada Swinarskiego napisany został przez reżysera do programu spektaklu "Dziady", którego premiera odbyła się w Starym Teatrze 18 lutego 1973 roku. Tego też dnia, w numerze datowanym 18-19 II, tekst ukazał się na łamach "Dziennika Polskiego" w wersji lekko skróconej. (kr)