Artykuły

Problem zła widziany z pozycji kata przedstawia nowy spektakl lubelskiego Teatru Provisorium pt. "Punkt Zero: Łaskawe", którego scenariusz powstał na podstawie fragmentów głośnej powieści Jonathana Littella "Łaskawe". Premiera - w piątek.

Spektakl pokazuje losy członka niemieckich oddziałów specjalnych, Einsatzgruppen, dokonujących masowych mordów Żydów w czasie II wojny światowej.

- Historię Maxa i jego kazirodczego związku z siostrą Uną, pokazujemy na tle zagłady Żydów. Jest strona faktograficzna, wydarzenia w Kijowie, oblężenie Stalingradu, upadek Berlina, a wszystko zaczyna się od Tiergarten, ogrodu, gdzie Max został przyłapany na akcie homoseksualnym i wciągnięty do służby - powiedział reżyser spektaklu Janusz Opryński.

W przedstawieniu rozbudowany jest, obecny w książce Littella, wątek z antycznej greckiej tragedii o matkobójcy Orestesie oraz ścigających go Eryniach - boginiach zemsty, kary, wyrzutów sumienia - w mitologii greckiej nazywanych też Łaskawymi. W lubelskim spektaklu są fragmenty "Orestei" Ajschylosa.

- Fragmenty powieści Littella uzupełniliśmy też kilkoma cytatami z książek Wasilija Grossmana "Życie i los" oraz "Wszystko płynie", bo u Littella nie ma postaci ofiary. Jest tylko przedstawiciel Einsatzgruppen, Max, który jest wybitnym Europejczykiem - zaznaczył Opryński.

Pierwszy człon tytułu przedstawienia zaczerpnięty został z wykładu węgierskiego pisarza Imre Kertesza, który przemawiając do studentów w Berlinie w 2001 r. zagładę Żydów w czasie II wojny światowej nazwał "etycznym punktem zero".

- W końcu Auschwitz nie zdarzył się w pustce, ale na gruncie zachodniej kultury i cywilizacji []. W płomieniach zginęło to wszystko, co dotychczas uznawaliśmy za europejskie wartości, i w tym etycznym punkcie zero, w tych moralnych i duchowych ciemnościach jedynym punktem, od którego można wszystko zacząć, jest to, co ów mrok spowodowało: Holokaust [...] - mówił Kertesz.

Ukazanie się książki Littela "Łaskawe" w 2006 r.- przypomniał Opryński - wywołało zachwyt i zgorszenie. "Książka jest mocna, prowokacyjna w warstwie obyczajowej, erotycznej, a po raz pierwszy główną postacią jest kat. Europejczyk, który idzie z armią, zachowuje się w sposób klasyczny, rutynowy dla wykształconego człowieka, odwiedza kościoły, muzea, a potem zabija" - powiedział.

- Historycy próbowali zrozumieć, jak to wytłumaczyć, skąd zło. Możemy tylko te pytania powtarzać, a z cienia nie wychodzimy, nie umiemy znaleźć odpowiedzi. Wobec tej sytuacji zbankrutowały wszystkie kościoły, a i uniwersytety, bo członkami Einsatzgruppen byli najlepiej wykształceni ludzie w Europie i oni uwierzyli w ideę, że trzeba zbudować świetny ogród i wyrwać chwasty, a chwastami byli przedstawiciele narodu żydowskiego - podkreślił Opryński.

Łukasz Lewandowski, który gra w spektaklu Maxa Aue, powiedział, że w jego interpretacji to postać bardzo złożona.

- Są momenty, że go lubimy, co jest mniej nawet przerażające niż to, że go czasem rozumiemy. I to jest najgorsze. Littellowi udało, się pokazać, że to zło nie jest takie jak z Breughla, nie z jakiegoś strasznego obrazu, gdzie widzimy osobę z rogami i ogonem. To może robić ktoś, kto może być obok nas, może być naszym szefem, dyrektorem, myślę, że to może być każdy z nas - powiedział Lewandowski.

- Cytuję jedno ze zdań Littella bardzo mocno, że wszyscy robilibyśmy to samo. W danych okolicznościach wykonywalibyśmy rozkazy, to jest to zło. Wykonywalibyśmy rozkazy, bo tak trzeba. Niewiele osób ma w sobie taką siłę, charakter, żeby powiedzieć nie" dodał Lewandowski.

"Łaskawe" Jonathana Littella to jedna z najgłośniejszych książek ostatnich lat. Fabułą powieści są fikcyjne wspomnienia nazistowskiego zbrodniarza, oficera SS, Maximiliana Aue, który jest doktorem prawa konstytucyjnego, miłośnikiem muzyki, literatury i filozofii.

"Łaskawe" to powieść o kulisach zagłady Żydów, pokazująca m.in. udział w jej przygotowaniu ekspertów: prawników, ekonomistów i wykwalifikowanej kadry administracji. Książka Littella łączy w sobie cechy udokumentowanej powieści historycznej z przypowieścią o stosunku człowieka do zła.

"Łaskawe" po raz pierwszy wydane we Francji w 2006 r. (w Polsce w 2008 r.) zostały nagrodzone Nagrodą Goncourtów oraz wyróżnieniem Akademii Francuskiej. Powieść Littella zyskała duży rozgłos, na świecie sprzedano jej ponad milion egzemplarzy.